Mark Ndoja
Mbi Formimin e gjuhës së përbashkët.
(Sesioni i dytë i Konferences II, mbajtë nga Seksioni i Gjuhësisë së Institutit të Shkencave.)
11-12 shtator 1952)
Referati I
Diskutimi i Mark Ndojës në sesionin e linguistikës të Institutit të Shkencave në Konferencën II: mbi “Formimin e gjuhës së përbashkët”.
Konferenca I, u mbajt në janar 1952, ku Dhimitër Shuteriqi paraqiti tezën e tij per vendosjen e toskërishtes si bazë të Gjuhës së Përbashkët.
Gjuha nacjonale dhe gjuha letrare
Në sesionin tonë po bisedohet e po rrihet çashtja me shum randësi e formimit të gjuhës së përbashkët të popullit tonë. Sesioni ynë i ri filloi punimet në janar të këtij viti dhe po i vazhdon sot. Në fillim të punimeve tona të sotme çashtja e gjuhës letrare të përbashkët, dhe çashtja e bazës së gjuhës nacjonale të përbashkët ose o u la në terr, ose u shtrue në mënyra të çuditshme nga diskutuesit.
Natyrisht unë mendoj se kjo mënyrë të shtruemi asht gabim për kushtet tona origjinale, kur në ende s’kemi të qartë cili djalekt ose e folme asht baza e gjuhës sonë kombëtare.
Këtu mendoj unë se shokët diskutues u ngatërruen keq, dhe ranë në pikpamje krejt të gabueme tue shtrue tezat e tyne. Dhe s’mund t’ishte ndryshe. Si mund të jesh i qartë për gjuhën unike letrare, pa qenë përpara i qartë për bazën e gjuhës letrare dhe për këtë iu suellën e i kërkohen ndihmë vetëm historisë, sociologjisë, e edhe këtyne vetëm që nga “Rilindja jonë kombëtare e këtej”. Tue u nisë kështu ata, pothuej se të gjithë, shtruen tezën se gjuhë letrare e përbashkët qenka ba toskënishtje, dhe s’na paska mbetë tjetër veçse me përcaktue normat e sajë fonetike e morfologjike, me e pasunue me fjalë e shprehje të gegënishtes. Kjo tezë [e janarit 1952 e Shuteriqit] natyrisht zgjoi interes të madh ndër të gjithë ndigjuesit dhe në mbarë popullin. Kjo asht e drejtë, sepse ky problem ende i paqartë na intereson e na shtyn ne me u marrë me te, me ndihmue sadopak për zgjidhjen e tij. Pra, megjithatë folësit e seancave të janarit e quejtën të zgjidhun problemin, unë këtu due me u marrë ma parë me disa pikëpamje të tyne dhe me argumentet që ata prunë për të vërtetue tezën se toskënishtja asht ba gjuha jonë letrare. Pastaj do të përpiqem me thanë mendimin tim mbi vetë çashtjen.
1) Shumicës së diskutuesvet që folën sivjet në janar u shpëtoi çashtja e gjuhës nacjonale dhe u nisën vetëm nga gjuha e shkrueme. Kështu ata folën për zhvillimin shoqnor, ekonomik, politik, kulturor e letrar të Shqipnisë, tue u kufizue që nga Rilindja e këtej. Kështu ata “gjetën” se gjatë kësaj kohe jugu i vendit tonë qe ma i zhvilluem nga pikpamja ekonomike, shoqnore, politike e kulturale. “Gjetën” edhe se toskërishtja u shkrue ma tepër gjatë kësaj kohe, dhe se prandaj ajo vetvetiu asht baza e gjuhës sonë letrare të përbashkët. Përjashtim bani në këtë mes Stefanaq Pollo, i cili e shtron problemin e gjuhës nacjonale dhe e zgjidh me nji mënyrë krejt tjetër nga sa asht mendue deri më sot? Me këtë tezë të “re”, unë do të merrem ma poshtë.
Për tashti due me çfaqë mendimet e mia rreth tezës së parë, rreth tezës që në mënyrë aprioristike, në mënyrë fakti të kryem shtron se toskënishtja asht ba me kohë gjuha e përbashkët letrare. Kjo tezë, megjithse haptas nuk na ka provue asgja, me sa duket nënkupton se toskënishtje gjatë procesit të formimit të kombit ka qenë baza e gjuhës sonë nacjonale. Përfaqësuesi kryesor i kësaj teze në seancat e janarit ishte Dh. Shuteriqi, megjithëse Sejfulla Malëshova në diskutimin e tij iu hodh në grykë Shuteriqit dhe e akuzoi se i paska vjedhë idetë e tija; me fjalë të shkurta S. Malëshova kërkoi brevetin e prioritetit për këto ide që çfaqi Dh. Shuteriqi rreth gjuhës së përbashkët letrare. Edhe për këtë çashtje kam ndër mend me folë ma poshtë në mënyrë të veçantë.
Si niset Dh. Shuteriqi për të shtrue e për të provue tezën e tij për gjuhën e përbashkët letrare te shqipes? Le ta themi me fjalët e tija:
“Si letrar që jam e si njeri që merrem me historinë e letërsisë sonë, edhe mua çeshtja e gjuhës së vetme letrare shqipe më ka preokupuar. Por së fundit, si pjesa m’e madhe e atyre që shkruejn sot shqip, unë kam menduar se kjo çeshtje e gjet zgjidhjen nga historia e popullit tonë që nga Rilindja e këtej: toskërishtja, gjatë zhvillimit të popullit tonë në këtë fazë të historisë së tij, u bë djalekti i jonë kryesor i shkruar e baza e gjuhës sonë letrare”.
Më duket se Dh. Shuteriqi ban të paktën tri gabime të randa në këtë formulim bazë që del në ballë të referatit të tij.
I) Ai hesht për gjuhën nacjonale, për dialektin bazë të saj, dhe në mënyrë deduktive niset nga gjuha e shkrueme. Ai këtë e thotë edhe vetë:
“Si letrar që jam e si njeri që merrem me historinë e letërsisë sonë, edhe mua çeshtja e gjuhës së vetme letrare shqipe më ka preokupuar.”
Do me thanë Shuteriqi me fjalë të tjera se puna e gjuhës së folun mbrenda kombit, puna e dialekteve, punë e dialektit bazë të gjuhës nacjonale, ose s’ka aqë randësi se gjuha e shkrueme ose për të gjetë atë do të nisemi kryesisht nga gjuha e shkrueme. A nuk e sheh Shuteriqi se nji rrugë e tillë të çon në metoda deduktive dhe sempliste? Të çon me i pa e studjue gjanat në mënyrë të njianshme? Të çon me i pa gjanat e me i studjue në mënyrë të çkëputun njenën nga tjetra. Si nuk sheh ma në fund se ai vetë pakë gja mund të na thojë kështu mbi këtë çashtje, vetëm si letrar e si njeri që merret me historinë e letërsisë?
Unë mendoj se sh. Dh. Shuteriqi kur flet kështu largohet nga thelbi i Zhvillimit të gjuhës. Asht e vërtetë se sh. Stalin në doktrinën mbi gjuhën; letërsisë i ka dhanë vendin e saj ka përmendë p.sh. rolin e Pushkinit në gjuhën ruse. Më duket se asht e qartë pozita e Stalinit kundrejt kontributit që jep letërsia për zhvillimin e gjuhës: asht edhe ajo nji, ndër sa faktorë të tjerë që i ndihmojnë gjuhës me u zhvillue.
Por a nuk asht rasti të themi se Dh. Shuteriqi këtu ngre teorinë e vjetër që thotë se nji letërsi e madhe, se nji ide ose ma shum shkrimtarë të mëdhenj lozin rolin vendimtar mbi zgjidhjen e problemit të gjuhës nacjonale të përbashkët për gjithë popullin, e prandaj edhe të gjuhës letrare të përbashkët? Ndofta Dh. Shuteriqi e mohon këtë subjektivisht, por unë mendoj se objektivisht ai edhe disa të tjerë ende mendojnë kështu.
Lirak Dodbiba zu në gojë Danten për gjuhën e përbashkët italjane, dhe për gjuhën tonë të përbashkët zu në gojë Naimin, tue thanë madje se ky bani për gjuhën tonë ma shum se Dantja për italishten!
Sterjo Spase na tha se abetarja dhe të gjitha tekstet shkollore sot i paskemi unifikue në gjuhën e Naimit. A nuk notojnë këta shokë ende ndër ujna idealiste për sa i përket historisë së gjuhës? A nuk pohojnë këta në rastin konkret në mënyrë aprioristike se Naimi ka shkrue gjuhën kombëtare të bashkueme, pa u pasë bashkue ende kombi ynë, pa pasë krijue nji shtet të tijin? A nuk asht rasti t’u themi këtyne shokëve se janë largue nga linguistika që ka si detyrë kryesore studimin e ligjëve të brendëshme të zhvillimit të gjuhës? A nuk pohojnë fjalët e tyne se ata pështeten jo në studimin e ligjëve, të brendëshme të zhvillimit të gjuhës, natyrisht pa e çkëputë kurrë nga historija e popullit që flet dhe e ka krijue këtë gjuhë, por pështeten kryesisht në kategori të superstrukturës, siç asht letërsija? Si nuk patën ndopak frigë këta shokë, se nji pikëpamje e tillë të çon te Marri*.
Pra nuk mund të zgjidhet çashtja e gjuhës së përbashkët letrare pa u zgjidhë përpara çashtja e gjuhës së përbashkët për të gjithë popullin, pa u studjue e pa u gjetë dialekti bazë i saj. Dëshmitë letrare sado të mëdha qofshin janë nji anë e vetme e çashtjes, e cila po të merret e çkëputun të çon në teorinë deduktive që synon me zgjidhë problemin e gjuhës së përbashkët për të gjithë antarët e shoqnisë tue u nisë nga gjuha letrare. Më këtë rast mue më duket fare e drejtë t’ju them se teorija e kryqëzimit jo vetëm s’e zgjidh këtë problem, po as që e shtron.
2) Shuteriqi edhe shokë të tjerë bajnë nji gabim tjetër kur nisen vetëm që nga Rilindja e këndej për të na provue se cili djalekt asht baza e gjuhës sonë letrare të përbashkët.
Faktet që sjell Dh. Shuteriqi për toskënishten letrare të kësaj kohe relativisht të shkurtë janë relativisht të vërteta, jo në mënyrë absolute siç i ka paraqitë ai në referatin e tij. Po kjo asht nji çashtje më vete. Dh. Shuteriqi pra e izolon procesin e zhvillimit historik të gjuhës në mënyrë mekanike dhe simpliste. Kësaj gozhde ai i bjen në të gjithë referatin e tij të janarit. Ja sesi:
“Siç e pamë, toskërishtja u bë djalekti kryesor i shkruar gjatë Rilindjes”. Dhe ma poshtë;
“Me pak fjalë, gjatë historisë së popullit tonë që nga Rilindja e këndej toskënishtja qe djalekti kryesor i shkruar në Shqipëri.
E në kolonitë shqipëtare të mërgimit, ajo arriti të jetë një gjuhë e vetme letrare për gjith toskët e të përdoret dhe prej një shumice gegësh (!) ; ajo si gjuhë lojti rolin kryesor në kulturën e re të popullit tonë “që nga Rilindja e këndej”.
Dhe prap ma poshtë;
“Mua më duket se, të mos kuptosh që djalekti i jugës u bë bazë e gjuhës sonë të vetme letrare gjatë historisë së popullit tonë që nga Rilindja e këndej, e për arsyen në radhë të parë se jugu i Shqipnisë ish vatra e lëvizjes të Rilindjes e të luftës nacjonal-çlirimtare, lëvizje që patën një rëndësi themelore për zgjimin e zhvillimin e një kulture të re shqipe, të një letërsije të re Shqipe, të mos kuptosh e të mohosh këto fakte do të thotë të mos shohësh çështjen e zhvillimit të gjuhës sonë të lidhur me zhvillimin e popullit tonë “që nga Rilindja e këndej”.
Po a me të vërtetë kujton Dh. Shuteriqi se po interpreton në mënyrë autentike mësimet e sh. Stalin në rastin tonë konkret? Ai na fton që ta lidhim historinë e zhvillimit të popullit tonë me historinë e zhvillimit të gjuhës së tij vetëm që nga “Rilindja e këndej”?
Gjuha nuk asht kategori e superstrukturës dhe as ligjet e saj të brendshme nuk sundohen nga ajo. Çashtjen e gjuhës nacjonale Shuteriqi e kupton në mënyrë të njianshme, sepse thërret si dëshmi kryesore vetëm letërsinë, dhe në mënyrë të çkëputun nga i gjithë proçesi historik i gjuhës, si t’ishte gjuha kategori superstrukture, sikur mund t’identifikohet ajo me kulturën, sikur mund të zgjidhen problemet e sej duke qenë vetëm socjolog ose historian.
Për mue asht e qartë se nji metodë e tillë në shtruemjen dhe në rrahjen e çdo problemi gjuhësor i largohet çeshtjes, dhe bjen drejt për drejt në socjologjizëm vulgar, në semplizëm, në historizëm mekanik, pra edhe në “marrizëm” sepse marrizmi megjithë pretendimet e tija “për nji doktrinë të re gjuhësore” fundi i fundit nëpër këto udhë të verbëta do të përfundonte.
Ja si vijon Shuteriqi kur thotë:
“Mësimet e sh. Stalin na mësojnë veçanërish se një djalekt, për arsye historike (!) mund të bëhet bazë për krijimin e gjuhës nacjonale të një populli. Kështu ngjau dhe me dialektin e Kursk-Uralit i cili na thotë shoku Stalin, “përbën bazën e gjuhës nacjonale ruse”.
Duke menduar se gjuha letrare është një dokument i gjallë (!) për të pa udhën që ka marrë zhvillimi i gjuhës nacjonale e nuk munt të themi se në bazë të gjuhës sonë nacjonale është djalekti i jugës? “
Asht e qartë më duket mue. Dhimitër Shuteriqi e thotë hapët këtu mënyrën e tij deduktive. Ai niset kryesisht nga gjuha letrare për të vërtetue se cili djalekt asht baza e gjuhës sonë nacjonale.
Për mue asht e qartë se nji formulim i tillë të çon mos me ça kokën për ligjët e mbrendëshme të gjuhës nga nji anë, dhe nga ana tjetër të çon edhe vetë këto “arsye historike” me i pa e me i interpretue në mënyra mekanike, sempliste, deduktive. Dhe ja: Dh. Shuteriqi đuket se asht i bindun që proçesi i formimit të kombit tek ne ka fillue që nga “Rilindja jonë e këtej”, gjatë kësaj kohe ai konstaton se toskënishtja asht shkrue ma tepër si gjuhë letrare. Kështu ai me anën e logjikës formale ban dedukcjonin: pra baza e gjuhës sonë nacjonale duhet të ketë qenë toskënishtja. Po si? Kur? Unë mendoj se autori i kësej teze e lidh tezën Staliniane me djalektin Kursk-Ural, si bazë e gjuhës ruse, dhe djalektin Poltavian si bazë të gjuhës ukrainase. A nuk pa ai se koha historike kur këto djalekte u banë bazë e gjuhëve të nacjonale nuk mund të krahasohet kurrësesi me proçesin e formimit të kombit tonë “që nga Rilindja e këndej”?
Kur mendon Shuteriqi se ka fillue proçesi i formimit të kombit tonë? A s’i shkoi nendja aspak atij se në shek. XV, në kohën e Skënderbeut, me 25 vjet shtet të centralizuem këtu në mes të Shqipnisë mund të ketë fillue ky proçes? Unë mendoj se kështu asht. Për ndryshe pse t’i themi Skënderbeut “Hero Kombëtar”? A qe Shqipnija komb në kohën e Skënderbeut? Jo, them unë, se kushtet e domosdoshme ekonomike i mungonin. A pat fillue proçesi i formimit të kombit tek ne? E thashë edhe ma nalt se po, sipas mendjes sime. Historjanëve tonë u mbetet me e zgjidhë këtë përfundimisht. A falimentoi atëhere shteti shqiptar? Kjo dihet nga të gjithë se po. A patën mundë djalektet atëherë të shkrihen a t’integrohen në nji gjuhë të përbashkët? Natyrisht jo, deri sa nuk mundi me u formue komb, dhe shteti ynë atëhere falimentoi. A u ngjallën djalektet tona dhe filluen me u formue si gjuhë më vete? Mjerisht dokumentacjone tamam të kohës së Skënderbeut nuk kemi. Po të parat dëshmi të gjuhës sonë të shekullit fill pas kohës së Skënderbeut, Buzuku (I555), dhe Matranga (I596) dëshmojnë se djalektet janë ngjallë dhe kanë fillue divergjencën.
(Citate nga Buzuku e Matrënga: divergj. fonetike, morfologjike, leksiku)
Dok. 1
Mendime të Konstantin Kristoforidhit
Gjuha shqipe dahet në dy dialekte, ne gegënishten dhe në toskënishten, dhe dialektet e tjera të Arbërvet a të Lapëvet dhe të Çamëvet janë bisqe (këlysh) të Toskënishtes.
Shqiptarët që banojnë në Greqi janë koloni Çamësh dhe Arbërësh a Lapësh, sikurse edhe ata t’Italisë, por ata të Maqedonisë janë Toskë.
Gegënishtja, si dialekti prototip i Shqipes, asht ma autentike, ma e pastër dhe ma e pasun se dialektet e tjera. Studimi i gegënishtes asht domosdo i nevojshëm për çdo Shqiptar a albanolog, që të kuptojë kthjellët rranjën dhe derivacionet e fjalëvet të shqipes, pra ai që nuk e di këte nuk mund të bahet i zoti i gjuhës shqipe; me gjith’ ate edhe toskënishtja ka gjithë karakteristikat e gegënishtes, dhe me anë të kësaj mund të lavrohet gjuha.
Gegë dhe Toskë, Arbër a Lapë dhe Çamë kanë të njajtin emën kombëtar Shqipëtarë (ithëtarë të shqiponjës, simbolit të Zeusit), dhe gjuhën e tyne e quejnë Shqipe (shqiponjë).
Gjuha shqipe a shqipëtare nuk asht tjetër veçse mbeturinë e pelasgjishtes së vjetër.
K. Kristoforidhi.
(Ky dokument i fundit është kopjuar me shkrim dore nga Aleksander Xhuvani. Botojmë në krah fotografinë e origjinalit. Për dy dokumentat e pabotuar falënderojmë familjen e Mark Ndojës.)
——
(Permbledhje e referatit origjinal të Mark Ndojës, nga Ardian Klosi, botimi në gazetën Libertas, nr. 3-4 1992, Hylli i Drites 1995)
——
* Marr, Nikolaj Jakovlevič: 1865-1934, filolog rus ne Universitetin e Peterburgut dhe teoricien i socio-linguistikës, në vitet ’50 u akuzua nga gjuhetari Çikobava, ndër të tjerë nga Stalini, se mohonte konceptin e gjuhës së përbashkët të një populli permes teorise jafetike te gjuhes. Broshura e të cilit u botua në shqip nga Instituti i Shkencave – në kujdesin e Aleksandër Xhuvanit – në përkthimin e Serxhio Sherkos – si argument i mbrojtjes që organizuen Mark Ndoja, Aleksander Xhuvani e Kostaq Cipo të gegënishtes letrare. Xhuvani mbas Konferencës I, në janar 1952, iu drejtue i përlotun Markut, që nuk kishte marrë pjesë në Konferencën I, të janarit 1952, për arsye shëndetësore: “Mark këta po na prishin gjuhën, ju takon ju shkodranëve ta mbroni”. Çeshtja e mbrojtjes së gegënishtes nga Marku mbërriti deri te Enver Hoxha i cili në mbledhjen e Byrosë Politike ku gjykohej Tuk Jakova kritikoi Bedri Spahiun për mungesë raportimi: “Kush foli kundër gjuhës?” – Mark Ndoja! – “Pse nuk erdhe të raportoje? Mark Ndoja është jezuit, ai mbron reaksionarë si Gjergj Fishta”.
(L. Ndoja)
—–
– Dok. 1, faksimile – Dorëshkrim i Aleksander Xhuvanit në arkivin e Markut, citim i Kristoforidhit për lavrimin e gjuhës së përbashkët. APMN.
– Foto: Instituti pegagogjik 4 vjeçar. Rreshti 1, ndenjun pedagoget: Kostaq Cipo, Aleksander Xhuvani, Mark Ndoja. Rr. 2, studente e lektore, Myzafer Xhaxhiu, Virgjini Peppo, Dalan Shapllo Viti 1951.
Publikoi: Leka Ndoja