Ne e kuptojmë përkthimin si një art krijues më vete, edhe pse nga shumë njerëz në bashkësinë e madhe letrare vazhdon të shihet si dytësor dhe i prejardhur. Në më shumë se pesëdhjetë vjet që kur Komisioni i Përkthimit PEN publikoi manifestin e tij, kemi ndërmarrë hapa domethënës drejt legjitimimit të përkthimit dhe punës së përkthyesve. Janë krijuar struktura institucionale kombëtare dhe ndërkombëtare për të njohur vlerën kulturore të përkthimit, ndërkohë që studimet e përkthimit janë shfaqur si një disiplinë që ka hapur mënyra risuese të teorizimit dhe zbatimit të përkthimit sot.
Pavarësisht këtyre përparimeve dhe rritjes së vëmendjes që i kushtohet përkthyesve në dekadat e fundit, publiku i gjerë dhe industria botuese ende e keqinterpretojnë, e lënë në hije dhe nënvlerësojnë përkthimin.
Në vitin 2023, përkthyesit vazhduan të jenë të keqpaguar, emrat e tyre shpesh mungojnë në ballinat e librave dhe konsiderohen si ndihmës të krijimit letrar. Shumica e botuesve nuk i japin përparësi promovimit të teksteve të përkthyer, duke përjetësuar kështu një cikël të dobët të botimeve dhe shitjeve relativisht të ulëta së bashku me lexuesin e ngushtë që pason. Përkthyesit duhet të vazhdojnë të nxisin ndryshime infrastrukturore në mënyrë që kjo vepër thelbësore intelektuale dhe artistike të jetë financiarisht e qëndrueshme.
Ne bëjmë thirrje që përkthimi të kuptohet si një formë e specializuar e të shkruarit. Mungesa e kësaj njohjeje ka çuar jo vetëm në fshirjen e punës së përkthyesit, por edhe në një shtypje të natyrës sociale dhe politike të veprës kulturore të përkthyesit. Në shkrimin e një përkthimi, përkthyesi vendos një sërë marrëdhëniesh interpretuese me një tekst ekzistues. Zgjedhjet e përkthyesit – duke përfshirë përzgjedhjen e tekstit – janë të pandashme nga një moment i caktuar shoqëror dhe historik, dhe ndjeshmëritë estetike dhe etike të përkthyesit i japin formë tekstit të përkthyer për një kontekst të ri letrar, duke i hapur rrugën leximeve dinamike dhe të larmishme. Ti shohësh nocionet e përkthimit thjesht si riprodhim mekanik ose si “rrokje” ose “besnikëri” ndaj një aspekti të “origjinalit” eliminon konsideratën e kësaj praktike kulturore, duke zvogëluar kështu mundësitë e saj artistike dhe intelektuale – dhe gjithashtu, domosdoshmërisht, ato politike – duke u përpjekur të kufizojnë rezultatin në një kuptim të vetëm. Kur shihet si një lloj i veçantë shkrimi, përkthimi thekson interpretimet e panumërta në dispozicion dhe ka potencialin për të luftuar prirjen për t’i parë si të pandryshueshme kulturat dhe gjuhët.
Ne shpallim këtë thirrje për veprim me besimin se përkthimi megjithatë ka potencial global transformues.
PËRKTHIMI ËSHTË NJË FORMË TË SHKRUARI
- I bëjmë thirrje të gjithëve që merren me përkthimin, ta njohin atë si një art krijues më vete, një art që prodhon vepër të re duke negociuar mes të paktën dy konteksteve socio-kulturore dhe gjuhësore.
- Përkthimi duhet kuptuar si një formë e specializuar e shkrimit, e cila kërkon të mbështetet në ndjeshmërinë dhe interpretimet estetike të vetë përkthyesit.
PËRKTHIMI DUHET TË JETË I QËNDRUESHËM SI MJET JETESE
- Ne u bëjmë thirrje botuesve, institucioneve dhe organizatave të përkthimit që të njohin përkthimin si një formë të punës artistike shumë të aftë dhe ta shpërblejnë atë në përputhje me rrethanat, në një mënyrë që e bën përkthimin financiarisht të qëndrueshëm si profesion.
- U bëjmë thirrje botuesve, institucioneve dhe organizatave të përkthimit që t’u japin përkthyesve të drejtat e tyre ligjore dhe morale si krijues të një teksti të ri në një gjuhë tjetër. Duke vënë në dukje kuadrin e së drejtës së pronësisë intelektuale, përkthyesit duhet të kenë të drejtën e autorit mbi veprën e tyre, si dhe të drejta të vazhdueshme në formën e honorareve dhe të drejtave ndihmëse, ndërkohë që teksti i përkthyer mbetet në shtyp.
PËRKTHYESIT KANË PËRGJEGJËSI
- Ne u bëjmë thirrje përkthyesve që të edukojnë veten dhe të tjerët për të kuptuar kontekstet kulturore, sociale, racore, politike dhe gjuhësore në të cilat ata punojnë dhe se si përkthimi mund të ndikojë në marrëdhëniet asimetrike të fuqisë. Ne sfidojmë prirjen për të përvetësuar tekste nga kontekste të ndryshme kulturore dhe historike në një përshkrim universal të përvojës njerëzore.
- Ne u bëjmë thirrje përkthyesve të bëjnë të dukshme veprën dhe ekspertizën e tyre me mjetet e disponueshme për ta dhe në masën që ata janë të kënaqur ta bëjnë këtë.
- Ne u bëjmë thirrje përkthyesve që të veprojnë si anëtarë të një komuniteti të gjerë dhe të ndërlidhur, t’i trajtojnë me dinjitet kolegët tanë përkthyes dhe punën e tyre; për të hapur debatet dhe kritika për punën e njëri-tjetrit me respekt; për të ngritur njëri-tjetrin profesionalisht; për të mbështetur ata që kanë qenë subjekt i frikësimit, ngacmimit dhe futjes në listën e zezë brenda fushës sonë; dhe të punojmë kolektivisht për të siguruar trajtim dhe kompensim të drejtë për të gjithë përkthyesit.
- Ne u bëjmë thirrje përkthyesve që të jenë transparentë në lidhje me tarifat dhe kushtet, të mos nënvlerësojnë kolegët e mëparshëm dhe të angazhohen në biseda të hapura për punën e papaguar. Ndjekja e praktikave të tilla do të përfitonte komuniteti në përgjithësi, sikurse mosbërja e kësaj ka një efekt të dëmshëm në profesionin e përkthyesve letrarë në tërësi, veçanërisht atyre që mbështeten te përkthimi si burimi kryesor i të ardhurave.
AUTORËT KANË PËRGJEGJËSI
- Ne u bëjmë thirrje autorëve që të njohin dhe pranojnë përkthyesit si partnerë krijues.
- Si partnerë, ne u bëjmë thirrje autorëve që të bêëhen avokatë brenda komunitetit letrar që përkthyesit të kenë interes dhe të ndajnë suksesin e veprës së autorit në përkthim.
BOTUESIT KANË PËRGJEGJËSI
- I bëjmë thirrje industrisë së botimeve në SHBA që të ndryshojë rrënjësisht marrëdhëniet e saj me përkthyesit, duke i trajtuar ata jo si ndihmës të prodhimit letrar, por si autorë më vete dhe si bashkëpunëtorë që duhen mbështetur, respektuar, ushqyer dhe përfshirë në të gjitha fazat e procesit të botimit të letërsisë në përkthim.
- Ne u bëjmë thirrje botuesve që të shqyrtojnë në mënyrë kritike fshirjen kulturore dhe fetishizimin e dallimeve në lidhje me tekstet në përkthim.
- U bëjmë thirrje botuesve që të njohin punën e përkthyesve duke i vendosur gjithmonë emrat e përkthyesve në ballinë.
- Ne u bëjmë thirrje botuesve që t’i japin gjithmonë përkthyesit të drejtën e autorit për përkthimin që kanë krijuar dhe t’i japin gjithmonë përkthyesit të drejtën për të vazhduar honoraret për sa kohë që përkthimi i tyre është në shtyp.
- Ne u bëjmë thirrje botuesve të rrisin shikueshmërinë e përkthyesve duke promovuar punën e tyre dhe duke krijuar lexime dhe ngjarje letrare publike që përqendrohen te praktika e përkthimit dhe të përkthyesit.
- U bëjmë thirrje botimeve letrare që paguajnë autorët të paguajnë edhe përkthyesit për punën e tyre.
- U bëjmë thirrje të gjitha revistave dhe çmimeve kryesore letrare që të jenë të hapura për tekstet e përkthyera.
INSTITUCIONET KANË PËRGJEGJËSI.
- U bëjmë thirrje organizatave profesionale të përfshira në përkthim që të ndërmarrin hapa veprues drejt krijimit të një anëtarësie të larmishme kombëtare.
- Në vitin 2023, praktika e përkthimit letrar mbetet e pavlerësuar në akademi. U bëjmë thirrje universiteteve që të heqin dorë nga ky paragjykim duke pushuar së nënvlerësuari përkthimin letrar si një formë rigoroze studimi dhe përpjekjeje krijuese dhe t’i japin më shumë peshë përkthimit në rastet e punësimit, qëndrimit dhe promovimit.
- Ne u bëjmë thirrje universiteteve që të bëjnë trajnimin në krijimin dhe studimin e përkthimeve pjesë përbërëse të çdo disipline universitare ose pasuniversitare që varet nga tekstet në përkthim për mësimdhënien dhe kërkimin e saj.
REDAKTORËT DHE RECENSENTËT E LIBRIT KANË PËRGJEGJËSI.
- I bëjmë thirrje recensentëve që gjithmonë në recensionet e tyre të përmendin përkthyesin e një vepre të përkthyer.
- Ne u bëjmë thirrje redaktorëve të seksionit të librave të njohin përgjegjësinë që kanë për të promovuar diskutime rreth librave jo vetëm nga një gamë e gjerë gjuhësh, vendesh dhe traditash letrare, por edhe nga një gamë më e larmishme autorësh, përkthyesish dhe shtëpish botuese. Nëse nuk ka njeri në një staf redaktues që mund të angazhohet efektivisht me një vepër në përkthim – qoftë gjuhësisht apo kulturalisht – duhet bërë përpjekje për të gjetur një recensues ose studiues të pavarur që mund ta bëjë këtë punë. Një përkthim nuk duhet të përjashtohet nga recensionet thjesht sepse një botues nuk flet ose nuk lexon gjuhën burimore.
- Ne u bëjmë që të paguhen edhe recensentët për punën e tyre, veçanërisht kur kërkohet njohuri e specializuar e një gjuhe ose letërsie për të ofruar mbulim kritik të nuancuar.
• Ne u bëjmë thirrje recensentëve profesionistë, madje edhe atyre që nuk flasin një gjuhë tjetër përveç anglishtes, të jenë avokatë të letërsisë në përkthim duke zhvilluar specializime rajonale dhe/ose të mbështetura në gjuhë. Këta recensues specialistë luajnë një rol vendimtar si në zgjerimin e spektrit të resensave letrare ashtu edhe në nënvizimin e konteksteve sociohistorike dhe estetike nga të cilat dalin përkthimet. - Ne u bëjmë thirrje recensentëve të përkthimeve që të jenë të vëmendshëm ndaj aktit ndërmjetësues të përkthyesve. Përkthyesit përdorin leksik specifik, stile letrare, zhanre, regjistra dhe terma kulturorë në krijimin e një teksti letrar. Të kuptuarit se si janë përdorur këto burime gjuhësore dhe kulturore është thelbësore për të kuptuar se si një përkthim përshtatet në peizazhin më të gjerë letrar.
MËSUESIT KANE PËRGJEGJËSI.
- U bëjmë thirrje mësuesve që përdorin në klasën e tyre vepra të përkthyera të letërsisë t’i paraqesin para nxënësve si përkthime.
- Ne u bëjmë thirrje mësuesve të njohin përkthyesit, puna e të cilëve lexohet dhe studiohet dhe të japin dhe diskutojnë informacion rreth tyre dhe metodës së tyre të përkthimit, kurdo që është e mundur.
- Ne u bëjmë thirrje mësuesve të diskutojnë me nxënësit dallimet cilësore ndërmjet dhe ndërmjet përkthimeve të shumta të një teksti dhe të vënë në dukje pse një përkthim i caktuar është zgjedhur mbi të tjerët, veçanërisht nëse vetëm një përdoret në klasë.
- Ne u bëjmë thirrje mësuesve që t’u ofrojnë studentëve udhëzime se si të lexojnë, analizojnë dhe vlerësojnë një përkthim.
- Ne u bëjmë thirrje mësuesve që të paraqesin përkthimin para studentëve si një disiplinë shkencore me historinë e vet, duke përfshirë studimin e përkthimit nga traditat joperëndimore.
- Ne u bëjmë thirrje mësuesve që të ftojnë studentët—veçanërisht studentët që janë shumëgjuhësh, folës të gjuhës së trashëgimisë ose me prejardhje të tjera të nënpërfaqësuara në komunitetin e përkthimit në SHBA—të përfytyrojnë veten si përkthyes të ardhshëm. Ne veçanërisht inkurajojmë mësuesit që t’i mbështesin këta nxënës.
LEXUESIT KANË PËRGJEGJËSI.
- I bëjmë thirrje lexuesve që në mënyrë aktive të kërkojnë të lexojnë vepra të përkthyera dhe t’i lexojnë ato si përkthime.
- Ne u bëjmë thirrje lexuesve të angazhohen me ato vepra dhe ta konsiderojnë veten pjesë të komunitetit të përkthimit letrar, për shembull, duke u kërkuar bibliotekave dhe librarive që të mbajnë vepra të përkthyera; duke kërkuar që bibliotekat, libraritë dhe qendrat kulturore të përfshijnë përkthyes në ngjarjet letrare; ose duke dhënë komente mbi veprat e përkthyera që kanë lexuar në faqet e internetit të librashitësve dhe në vende të tjera online.
Vizioni ynë për një komunitet të përgjegjshëm dhe gjithëpërfshirës të përkthimit letrar është ai në të cilin secili anëtar njeh dhe njihet për kontributin e tij tek e tëra më e madhe.
ESTETIKA DHE PUNA KRIJUESE
Ne e kuptojmë se e gjithë puna krijuese bëhet në dialog me punët e tjera dhe refuzojmë dualitetin e vjetër të origjinalit kundrejt kopjes. Çdo përkthim është krijues dhe i dallueshëm, duke përbërë një tekst unik. Përkthimi zbulon faktin se i gjithë arti është bashkëpunues. Ne mbrojmë njohjen e përkthyesve si artistë letrarë më vete, përveç rolit të tyre si kuratorë dhe krijues të veprave të reja.
Përkthyesit angazhohen në procesin krijues të shndërrimit të një gjuhe në një tjetër. Ne jemi shkrimtarë të specializuar që përdorim strategji formale, stilistike dhe semantike për të krijuar një tekst që përkon, për sa i përket formës, stilit, kuptimit dhe më tej, me një tekst të mëparshëm në një gjuhë tjetër. Përkthyesi krijon një zë të ri për tekstin në gjuhën e përkthimit duke negociuar në mënyrë aktive midis zërave të ndryshëm, formave letrare dhe hierarkive të nënkuptuara. Zgjedhjet që bëjmë, duke përfshirë tekstet për të përkthyer dhe vendimet e shumta gjuhësore brenda vetë veprës, kanë aspekte etike dhe politike dhe janë gjithmonë në dialog me traditat ekzistuese letrare dhe kulturore. Duke u larguar nga zhytja në gjuhën dhe kulturën e tekstit burimor, përkthyesit shpesh krijojnë atë që mund të duket e çuditshme, e re apo edhe e papajtueshme për sa i përket temës, tonit, gjuhës dhe formës duke përdorur veçori gjuhësore si sintaksa, dialekti, regjistri, fjalët e huazuara, neologjizmat, dhe kështu me radhë.
Estetika e përkthimit, pra, na fton të këmbëngulim që lexuesit dhe recensentët të kuptojnë se teksti i përkthyer është vepër e përkthyesit. Një përkthim është i ndryshëm si nga një vepër e krijuar fillimisht në anglisht dhe nga teksti burimor. Në mënyrë ideale, vepra e artit që gjen jehonë në kulturën marrëse pikërisht sepse zbulon lidhjet e pazgjidhshme midis efekteve estetike, letrare dhe sociale të përkthimit.
THIRRJA PËR VEPRIM
Thirrja për veprim në këtë manifest përfaqëson aspiratat tona për komunitetin e përkthimit dhe rolin e përkthimit letrar në kontekste më të mëdha shoqërore dhe kulturore. Për të ecur përpara, ne u bëjmë thirrje të gjitha palëve të interesuara – duke përfshirë botuesit, redaktorët, autorët, edukatorët, blogerët, ndikuesit e mediave sociale, sponsorët dhe përkthyesit, si dhe audiencën e gjerë ndërkombëtare – të vazhdojnë këtë bashkëbisedim dhe të debatojnë hapur praktikat më të mira dhe kornizat konceptuale për çuarjen përpara trajtimit të drejtë dhe të barabartë për përkthyesit dhe rolin e përkthimit në format e aktivizmit dhe mbrojtjes së drejtësisë sociale. Ky bashkëbisedim duhet të shkojë përtej boshtit tradicional evropiano-amerikane për të identifikuar dhe kultivuar shkrime të reja dhe audienca të reja leximi në të gjitha rajonet e botës. Shpresojmë që ky manifest të kontribuojë në evolucionin e fushës për pesëdhjetë vitet e ardhshme dhe se profesioni do të vazhdojë të kërkojë zgjidhje për praktikat e veta estetike dhe politike në të gjitha fazat e procesit. Kur përkthimi letrar të bëhet më përfshirës dhe të trajtohet me dinjitet, ai do të evoluojë në mënyra që as nuk mund t’i imagjinojmë në këtë moment.
Grupi i punës dëshiron të shprehë mirënjohjen për shumë njerëz që kontribuan me idetë dhe kohën e tyre.
Susan Bernofsky
Bonnie Chau Jonathan Cohen Kate Costello Karen Emmerich
Matthew Harrington Michelle Hartman
Larissa Kyzer
Bruna Dantas Lobato Elizabeth Lowe
J. Bret Maney Mary Ann Newman Adrienne Perry
Allison Markin Powell
Liz Rose
Maureen Shaughnessy Corine Tachtiris Laurel Taylor
Jeremy Tiang April Yee Alex Zucker
Përktheu: GRANIT ZELA