Nga Luljeta Isaku
Ideologu i parë i Rilindjes sonë iluministi Naum Veqilharxhi (1797 -1859) në një plan panshqiptar e qartësisht kombëtar, shtroi çështjen e alfabetit kombëtar. Detyrë e parë sipas tij ishte të shkruhet e të lëvrohet gjuha amtare, të përhapet arsimi shqip dhe të zhvillohet letërsia shqipe.
Idetë e Veqilharxhit rimerren nga një grup shqiptarësh të Stambollit. Si punë paraprake dilte përpilimi i një alfabeti të përbashkët. Orvatje të njëpasnjëshme u bënë më 1867, 1869, 1871, 1872, 1877 duke vijuar për vite të tëra takime, shkëmbime mendimesh, mbledhje komisionesh. Në këto takime u zhvillua luftë e ashpër mendimesh duke paraqitur pikëpamje të ndryshme. Që në fillim u hodh poshtë mendimi i disa feudalëve, të mbështetur nga Porta e Lartë, për të adoptuar me plotësime alfabetin arab, po ashtu edhe për ta shkruar shqipen thjesht me alfabetin e greqishtes. Duke qenë se asnjë alfabet nuk mjaftonte për të dhënë gjithë tingujt e shqipes, u shfaqën mendime të ndryshme për alfabetin bazë, për kriteret që do të ndiqeshin për plotësimin e tij e për mënyrat konkrete si do të zbatoheshin ato.
Në shtyp shtrohej gjithnjë çështja e alfabetit. Mendimet ishin të ndara sidomos midis rrymës për alfabetin e Stambollit e asaj të përkrahësve të një alfabeti thjesht latin me digrame, alfabet që paraqiste variante të ndryshme, po që fitonte gjithnjë e më shumë terren, për arsye të variantit praktik.
Më 1906 flitet për një kongres që do të mblidhej në Vjenë. Më 1907 në Bukuresht. Më1908 për një kongres në Zvicër. Fan Noli këtë vit thotë ”Një abece për të gjithë shqiptarët dhe si të dojë le të jetë. Kjo është thirrja e tërë shqiptarëve. Mjaft…abecera se është turp” (“Kombi” I.5; 29.VI.1906). @
Nevoja e një alfabeti të përbashkët ndjehej prej të gjithëve. Inisiativën konkrete e mori klubi ”Bashkimi” i Manastirit. Në mbledhjen e parë, më 23 gusht 1908, klubi vendosi të thërret një kongres, me ftesat : ”T’i japim mbarim kësaj së madheje nevojë për bashkim të gjithë shqiptarëve me një ABE”.
Kongresi filloi punën më 14 Nëntor 1908 dhe vazhdoi deri më 22 Nëntor. Morën pjesë 50 delegatë prej të cilëve 32 delegatë me të drejtë vote dhe 18 të tjerë , pa të drejtë vote. Ishte Kongresi i parë në të cilin merrnin pjesë shqiptarë pa dallim feje.
Punimet e Kongresit zgjatën nëntë ditë. Mbledhjet plenare kishin karakter të hapur për gjithë shqiptarët e pranishëm, që ishin rreth 400 vetë. Kongresi zgjodhi një komision prej 11 vetësh. U përfaqësuan tre alfabete kryesore:
1. Alfabeti i Stambollit ( përpiluar nga vëllezërit Frashëri )
2. Alfabeti i shoqërisë “Agimi” ( Ndre Mjeda – Shkodër)
3. Alfabeti i Shoqërisë “Bashkimi” ( Gjergj Fishta – Shkodër )
Intensivisht u punua në seanca të mbyllura.
Anëtarët e tij dhanë besën se do të mbanin fshehtësinë për bisedimet që do të bënin dhe se s’do të nxirrnin jashtë komisionit asnjë fjalë para zgjidhjes së çështjes së alfabetit. Për mbledhjet e komisionit s’u botua asgjë, as në atë kohë as më vonë.
Në fillim u vendos që alfabeti i shqipes do të ishte i bazuar në alfabetin latin. Po cila do të ishte vlera që do të kishin germat latine në alfabetin shqip, e sidomos në caktimin e sistemit dhe të shenjave konkrete që do të përdoreshin për tingujt e shqipes që s’i ka latinishtja. Prandaj dilnin tre mundësi:
I. Të merrej njëri nga tre alfabetet kryesore që përdoreshin, (Alfabeti i Stambollit, Alfabeti i Shoqërisë “Agimi “ apo Alfabeti i Shoqërisë “Bashkimi” ) me ose pa ndonjë ndryshim;
II. Të formohej një alfabet me elemente të tre sistemeve, duke i shkrirë tri alfabetete në një;
III. Të krijohej një alfabet i ri
U propozua të adaptohej Alfabeti i Stambollit me pak ndryshime, dhe një i dytë i cili do të ishte i tëri latinisht me njëzet e pesë shkronja dhe për pjesën tjetër të shkronjave të gjenden trajta duke bashkuar dy germa për tingujt që i nevojiten gjuhës shqipe.
Ky propozim u pranua prej gjithë anëtarëve të komitetit. Gjergj Qiriazi shprehet: ”Telegramet e ardhura nga Gegëria na luteshin të merrnim alfabetin e “Bashkimit” dhe telegramet e ardhura nga Toskëria na luteshin të përdornim atë të Stambollit ose të ashtuquajtur të Frashërit. Komiteti duhej
të merrte parasyshë të gjitha këto letra dhe telegrame, sepse po të mos përfillnim njërën ose tjetrën anë, do të shkaktohej pengesë e madhe në përparimin e kombit. Dhe mbasi këto alfabete ishin përdorur në shkolla, njëri në Gegëri, tjetri në Toskëri, ne vendosëm me vota të plota, të adaptojmë dy alfabete, atë të “ Bashkimit “dhe atë të “Stambollit “, me disa ndryshime sipas nevojës së gjuhës”.
Zgjidhja e dhënë ishte për një periudhë kalimtare. Kongresi vendosi që të mblidhej pas dy vitesh në Janinë në një kongres ku do të referohej se cili nga këto dy alfabete është përdorë më shumë.
Vetë jeta e zgjidhi përfundimisht problemin. Nuk pati nevojë për mbledhje, komisione e vendime te reja. Alfabeti latin i papërzjerë ishte homogjen për nga karakteri i gërmave, i lehtë në të shkruar dhe mjaft i volitshëm në shtyp, se nuk kërkonte shtypshkronja me gërma të posaçme. Prandaj mund të bëheshin botime me të, në çdo vend. Prandaj “Alfabeti i Stambollit” mbeti në një përdorim gjithnjë më të kufizuar.
Kongresi i Manastirit ka rëndësi jo vetëm për historinë e gjuhës letrare shqipe por edhe për historinë e kulturës shqiptare në përgjithësi. Takimet e delegatëve jashtë mbledhjeve zyrtare, ndihmoi në përforcimin e bashkimit midis shqiptarëve, në vendosjen e një bashkëpunimi në nivel kombëtar dhe ju bëri të qartë të gjithëve se të drejtat kombëtare, nuk mund të siguroheshin vetëm me armë në dorë. Mbrojtja e alfabetit dhe e arsimit në gjuhë amtare vijuan të qëndrojnë si probleme të ditës dhe të figurojnë ndër kërkesat e para të lëvizjes kombëtare.
Kongresi i Manastirit i parapriu Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912.