Kushtuar të madhit Hamit Aliaj, ndarë nga jeta më 07.03.2023.
Nga Mehmet Elezi
I. Krijimi i Poetit s’ka mbaruar
1.
Të dy vijnë e shkojnë si qenie të padukshme, si hije: ai dhe poezia e tij. Në qoftë dimër, ai vjen me pardesy të ngrënë, kapardinë, verës me këmishë të çngjyruar. Duket si eremit ose murg i arratisur prej romaneve të Umberto Ekos. Në rastin më të mirë, si rob i orëve a i ngrafisur i zanave, që ka mundur të shpëtojë nëpërmjet pikturave të Nazmi Hoxhës. Në këtë kohë të vështirë, kur cilido që ka një grusht pare ose kryen një shërbim të caktuar, mund të botojë libra e të shpallet Poet, ai shfaqet jo për me gjetë botues, as recensentë.
Ai kërkon diçka tjetër, që e di se nuk mund të gjindet kurrë, dhe prapë këmbëngul: kërkon Vitin Një. Bën rrush e kumbulla dy lekë që ka kursyer prej pagës së mësuesit, dhe mblidhet sërish, kotullaç si një gjarpër-orë që nuk ndihet, në malet e veta, për të cilat thjesht kallëzon se janë “të shkreta e të harruara”.
Harresa i përket tjetërkujt, Poetit ndoshta jo. Atje ku Valbona përbiron nëpër gjashtë muaj borë, e gazetat (lumturisht!) mbërrijnë të nesërmen, ai përpunon mesazhe sigurie:
Unë gjallë jam
Gjallë, larg detit e mbretit. Lëvduar qofshin
Largësitë,
Gjallë, i dashuri im, mes burrash prej guri
mes burrash prej bore…
Larg mjediseve krijuese e kontakteve të drejtpërdrejta me artin e kohës, larg diskutimeve e thjesht larg kafeve me kolegët, është një kundërprivilegj i dhimbshëm për një njeri të botës së letrave, nuk mund të besosh se atje ai ndihet i lumtur. Por edhe i mjerë jo. Sepse
Këtu qentë lehin pa urdhër
Dhe zogjtë këndojnë pa pagesë
Këtu gjethja pa leje çel
Bora bie pa paralajmëruar…
Lisat nuk tremben nga fantazma e karriges…
Që atje ai kërkon Vitin Një. Viti Një (Hamit Aliaj, “Mungon viti një”, poezi, Albin 1997) u mungon shqiptarëve, sepse dëshmitarë të fillesës së tyre nuk mund të gjinden. Ata ishin të parët aty ku janë.
Frymëmarrja e poezisë së tij është në përpjestim të zhdrejtë me hapësirën e ngushtë ku rron e ku shkruan, çka nuk ndodh shpesh.
2.
Qysh në titull guxon me e nisë lojën e pamëshirshme me disa kategori të përjetshme të filozofisë, duke paralajmëruar se nuk është figurë e shkathtë e marketingut letrar të ditës, e aq më pak aventurier i rëndomtë dyluftimesh për fustane çmimesh të keqpërdorura. Sa për honorarët e ndonjë (pseudo)disidence, aq të pranishme në borderotë e sotme të politikës, as që mund të mendohet.
E nis, më së pari, me Kohën.
Brenda një vargu e gjysmë kumton se Koha mund të jetë një ankth sa dhe një liri pa fund, një përgjumje e kotë mijëvjeçare ose një dendësi prej vrime të zezë:
…universi në alarm,
A thua në cilën minutë është fati i botës?
Poetikisht, në mënyrë të vetvetishme, ka mbërri te përcaktimi i Cvajkut për “orët yjore të njerëzimit”, për ato imta “kaq dramatikisht të tendosura e kaq të pazakonta” që përcaktojnë fatin e qindra brezave, të njerëzve të veçantë, të një populli të tërë ose të mbarë njerëzimit.
I kthen mbarë e mbrapsht “orët e ndaluara” dhe vë re se, ndryshe prej dogmave të fizikës, Koha nuk ka vetëm një drejtim.
Na ish e rrezikshme gjithçka: bije në gjumë
E mund të zgjoheshe pas 99 vjetësh
Në shekullin e ardhshëm, ndoshta në shekullin e shkuar
Se orët ishin ndalur e koha s’dihej a ecte para a së prapthi…
Pasi shuhet “syri i Shivës”, me urdhër të zotave, të cilët deklaruan se “me tre sy mund të jemi vetëm ne”, thika pas shpine mbeti pa dëshmitarë.
Dhe koha mbeti pa dje
Katër pikat e horizontit u bënë tri
Tri përmasat e kohës u bënë dy.
Pikas se si i zbresin vitet e kalendarëve 37, 36, 35,… 20, dhe zgjohet “me ëndrrën e frikshme mos bëhem fëmijë, 10 vjeç”.
Flet për “Ditën e Tetë të Botës”, një përmasë që e pranon me bindje vetëm arti, dhe kjo përmasë shtrihet “Përtej Mallkimit” të fisit tonë. Bestytni, shpresë apo besim? Ndërsa vetë “vdes e rilind brenda një nate”, manipulon me statujat, me Akilin, me Odisenë, me urtakët e moçëm e me burrat e burrecët e sotëm e me “qerren e shtetit”, me kujtesën e viteve që s’kanë ardhur, të cilën e uron “shpëtoftë”.
Koha për të është njëherësh edhe e pazëvendësueshme edhe e parëndësishme. “Kjo ditë që ikën nesër vjen”.
3.
Ndërsa hyn e del marrëzisht labirinteve të Kohës, gati symshelë, me të njëjtën shtysë e lëshon vargun hapësirave të planetit e të Gjithësisë. Dhe është një varg që rrjedh lirshëm, i papërsosur, por edhe i pakërkuar, burues. As për Hapësirën nuk njeh kufi. I vetmi kufi para të cilit ndalet është Guri i Shpuem, ku, kur po rrëmihte për me qitë një bunar, “në pashin e shtatë shpërtheu gjaku”.
E kjo, në krizën e thellë të identitetit që po kalojnë shqiptarët e një pjesë e madhe e klasës politike të tyre, kur një pikë nacionalizëm qytetar barazohet me një mal herezi, për shumëkënd mund të vlerësohet demode, në mos edhe e rrezikshme.
Këtë Hamiti e ndien dhe e pranon me qetësi: “Ka kohë që mungoj”. I vetëdijshëm për misionin e Poetit, për misionin e Njeriut, është gjakftohtë përballë paradokseve tragjikë:
Në qytetin e Albanopolit më tregojnë me gisht
Se s’i njoh filozofët e njohur të qytetit:
Shën Miun që parandien tërmetet, Burrec Bubrrecin…
Në Sheshin e Lakut jam dehur kaq herë kur askush
nuk dehej. E më kanë treguar me gisht
Më vonë janë dehur të gjithë e prapë me gisht më kanë treguar
Se s’jam dehur atë ditë dehjeje…
Lëviz nëpër kopshtin e vet në katundin e vogël Kasaj, nëpër Ballkan e nëpër kryeqytetet europiane e më tej, duke i çmitizuar idhujt e duke i rrëzuar mitet.
Nuk shkohet kjo natë kurrsesi në Gjenevë…
Unë jam mendjemadh, s’pi dot kafe me gjithkushin”…
Jam dashnor ujkonjash gjakkaltra
Po aty kumton se
Do të ketë stinë zhvarrimesh në Europë
(Bëni gati mishin për skeletet e vdekura!)
Bi-Bi-Si thotë se u gjet Adolf Hitleri
Ishte bërë krimb në mollën që hëngri Madona
Nuk çuditet kurrnjëfije kur dëgjon se “AFP flet për dy shqiptarë klandestinë:
Sokole Halili u kap në lagjen e kurvave Pigal
Në vend të Tanushës po rrëmbente një prostitutë
Gjergj Elez Alia tregtonte heroinë…
Endet e ndihet (mbi)europian.
Do të bëjmë dashuri kësaj nate, pa shtrojë e mbulojë,
Hiqe nga muret hartën e Europës, të ta shtroj përfundi,
Zhvishu si hëna, krejt, se të virgjëra mbeten vetëm statujat
Dhe nxirrma trupin e bardhë, t’i sfidoj dogmat, lugetërit, partitë
Mbi hartën e Europës shtrijmu, le të cijatin maniakët,
Të kërcasin brinjëve të tua metropolet, të thyhen kufijtë,
Të shembet Muri, Aushvici, Burreli
Nën kofshët tua të bardha të vlojë Mesdheu, anijet le të digjen
Kokën mbështete në Akullnajat, le të shkrihen akullnajat…
Ndihet dinjitoz sipër Kontinentit të Vjetër, çakërqef, ndoshta edhe pak karagjoz, sfidues (me këtë natyrë të poezisë takohet e njatjetohet herë pas here me Ali Podrimen, por mbase jo aq agresiv sa ai). Shqiptar në fund të fundit.
4.
Shkaqet e këtij qëndrimi, megjithatë janë konkrete e të ndërthurura. Dashuria deri në ëndërr e shqiptarit për Europën, që e “ka pasur dikur” (a nuk jemi bashkëthemelues të qytetërimit europian, në djepin e tij ballkano-mesdhetar?), e pritur prej saj më pas, përgjatë historisë, herë me hjeksi të rënda mbas shpine, e në rastin më të mirë me ftohtësi, nxit, siç ka thënë diku Kadareja, dëshirën për ta zotëruar duke e përdhunuar.
Apo sepse vetë poeti ndihet më dinjitoz, në vetminë e tij të pakorruptueshme, ku është i pranishëm monologu? Se dialogu atje mund të bëhet vetëm me partnerë abstraktë, mbasi, për shkak të lartësisë, edhe ajri edhe njerëzit, ndonëse fort të pastër, janë mjerisht të rrallë. Kësisoj, si dervish bjeshkësh, gjykon gjakftohtësisht për “shtetet gra” që thjesht “lidhin magjitë e këndojnë lutje të vjetra”.
Nuk përjashtohet edhe një arsye e tretë, gjithsesi më në hije: ndjenja e inferioritetit e shqiptarëve përballë Europës së sotme, marramendëse me qytetërimin e saj, një ndjenjë e shndërruar nëpër kohë deri në kompleks. Dhe alibia më e besueshme e këtij kompleksi shprehet nëpërmjet ekspozimit të madhështisë, deri në delir.
Secila prej këtyre mund të jetë e vërtetë ose brenda secilës ka pjesë të së vërtetës.
5.
Koha dhe hapësira nuk i interesojnë në format e kulluara filozofike. Ato, si figurina plasteline, formohen e shformohen nëpër gishtat e Njeriut, modelohen prej tij. Dhe vetë Njeriu ndihet ngushtë, i paplotë, në gishtat e Poetit, i cili paralajmëron: “Krijimi i njeriut s’ka mbaruar ende,/ përderisa bëjmë njerëz prej guri, prej druri, prej balte!”.
Duke kërkuar Vitin Një, Hamit Aliaj i çel hapësirat e poezisë si për të gjallët ashtu edhe për të vdekurit, pa bërë dallim. Me një logjikë që disi të kujton eremitin plak të Zarathustrës, që u jep bukë njësoj të dyve, të gjallit e të vdekurit, duke deklaruar i ngrysur se nuk intereson se njëri merr frymë e tjetri ka ndërruar jetë: “Ai që më troket në derë duhet ta pranojë atë që i ofroj. Hani (të dy), ju bëftë mirë”.
Tragjedia e Njeriut nuk klith, por ther në gjoks, një ndishk që rreh paiada.
Në libër s’ka një kufi të qartë midis njeriut e njeriut-zot e mit e kafshë e përbindësh, dhe në pohimin artistikisht të dyzimit të zi të njeriut nuk ka pikë urrejtjeje për racën njerëzore, ndërsa ashpërsi po, herë-herë. Rrethanat e kanë çngjizur të shkretin njeri, e kanë shpërbërë (apo kësisoj ka qenë, apo pjesërisht ka qenë e pjesërisht është bërë?) dhe ec e gjeje kush është përgjegjës për këtë.
Unë kam qeshur e Ti brenda meje qaje,
Ti ke bërë dasmë e Ai brenda teje vdiste,
Ai ka qenë në pranga, gjysmën e vet e ka pasur gardian!
Quaje si të duash shkaktarin: në daç dhunë diktatoriale e luftë klasash (pa dyshim, kur flitet për shqiptarët), në daç cen njerëzor a mungesë karakteri, ose thjesht mallkim, ose merri gjerë të tria së bashku:
Nis e sos mbi jetë një Mos
Kur fola, u shitova, më thanë “Mos!”
Kur heshta, gjë s’u deshta, më thanë “Mos!”
Jam njeri, njeri-Liri thashë, më thanë “Mos!”
Pra jam ujk mali, natë janari, më thanë “Mos!”
Për një kec zotat i shes, më thanë “Mos!”
Në dashuri lind perëndi, më thanë “Mos!”
Jam e s’jam, kam e s’kam, më thanë “Mos!”
O të pakohë, o të pakokë, as në qiell, as në tokë!”
Therës e ndoshta pak cinik, ndër rastet shumë të rralla, për të mos thënë në të vetmin rast, i dhemb keq kur e qorton Odiseun jo për Kalin e Trojës, por për “gabimin fatal” që bëri me Circen e bukur, duke e detyruar që shokët e tij, luftëtarët e bërë derra, t’i shndërronte në njerëz. E tani “ec e gjeje në njerëz derrin, ujkun, qenin!…”
R. Qosja ka shkruar se “Hamit Aliaj është poet që do ta nderonte çdo letërsi europiane”. Duke iu referuar një libri të mëparshëm të Hamitit “Lotin nuk ta fal”, ai ka shprehur keqardhjen “sa shumë jam vonuar të pasurohem: me një pasuri të madhe idesh, mendimesh, ndjenjash, me një pasuri të madhe shpirtërore”.
Më e pakta që mund të thuhet për librin më të fundit është se ai përbën një shkallë më të lartë në raport me vetveten, me të gjitha botimet e tij të mëparshme, që edhe ato janë të kursyera.
Siç shkruan vetë, krijimi i njeriut nuk ka mbaruar, pra ndoshta as krijimi i poetit te Hamit Aliaj. Balta e formimit të tij është në ngjizje. Linjat janë të qarta, por kjo baltë është ende e lagët. Mos e lini me u tha, me u zhgalitë e me ra!
Në fund të fundit nuk të vjen keq se Hamit Aliaj s’ka pare, se po të kish pare do ta kish blerë një apartament të vogël diku në Tiranë, si mijëra të tjerë, që merren me letrat, me bananet ose me kushedi çka tjetër. Atë e gëzon por edhe e shqetëson gufimi i hovshëm e ndoshta i pakontrolluar, pra i shpërdorur, i Lirisë. Me lirinë nuk merret në rrafsh të ftohtë, filozofik, nuk e sheh atë me akademizëm të ngrirë. As si ëndërr, as si grishje me thurë himne. E sheh ashtu siç është në realitetin shqiptar, me shkapërderdhjen e shfrenuar të saj.
Hapësirat u bënë të mëdha,
Krejt të vogla pushtetet
(Kur rriten hapësirat, pushtetet zvogëlohen),
Ç’të bëjmë me lirinë e tepërt,
Me gjithë këtë dritë, ç’të bëjmë?!
Haveli e ka krahasuar diku “teprinë” e beftë të lirisë së popujve të sapodalë nga diktaturat, me gjendjen e një ish-të burgosuri, që sapo ka lënë prangat e nuk di ç’të bëjë me këtë liri, i duhet kohë me e mbledhë veten, me iu përshtatë kushteve të reja.
Nuk të vjen keq se Hamit Aliaj s’ka pare.
Ai ka art.
Tiranë, 20 shtator 1997
II. Rizbulimi
1.
Populli është buzëhollë. Për disa dhjetëvjeçarë në këngë popullore kanë spikatur fare pak autorë tekstesh. Gjokë Beci në Mirditë, Lefter Çipa në Himarë. Me gjithë vargun herë të dridhshëm e herë kërcitës, të dy këta s’kanë bërë emër si poetë të mirëfilltë. Njihen më fort si poetë popullorë të talentuar, që u kanë dhënë shpirt grupeve folklorike.
Hamit Aliaj spikat vetmitar.
Laboratori poetik i tij ka kapërcyer një prag të vështirë. Ka latuar metaforën, duke e bërë të përthithshme prej gjithkujt dhe duke ia ruajtur vezullimin. Asnjë poet shqiptar pas Luftës së Dytë s’ka ditur të zbresë i plotë nga poezia e mirëfilltë te kënga popullore, pa humbur kurrnjërën, pa i ngatërruar. Vetëm në muzikë ka pasë bërë diçka të përafërt Ramadan Sokoli – mbase edhe ndonjë tjetër – duke notuar mjeshtërisht sa në pjesët klasike – poema simfonike, rapsodi e balada – në këngët popullore gurgulluese.
Këtë laradash artistik Hamiti e zotëron në poezi.
Është cilësuar ndër poetët më të mirë të brezit të tij, është vlerësuar me çmime kombëtare, nga presidenti i Republikës ka marrë titullin Mjeshtër i Madh.
Të njëjtat përmasa i ka ruajtur në poezitë popullore. Edhe aty mbetet mjeshtër i vargut të ngjeshur epik sa dhe i brishtësisë si petël luleje.
Auditori i poezisë së mirëfilltë dhe auditori i folklorit janë të ndryshëm. Hamiti kalon me lehtësi prej njërit te tjetri. Luan njësoj në rrafshin e të dyve.
2.
Tekstet e tij të këngëve popullore janë epike dhe lirike.
Në epikë luan sidomos me mitet e Eposit të Kreshnikëve. Ngrin e shkrin krushqit në Log të Zanave. Ringjall Gjergj Elez Alinë. Dridh urat me nuse të muruara.
Rimerr kumtet e moçme, naltëson shenjtërinë e Lirisë. I qet në spikamë vlerat kombëtare, i përthyen në dritë të re. Pa iu nënshtruar politizimit kalimtar të ditës.
Ani pse me status disi ajror, në vitet e diktaturës këto këngë qenë shndërruar gati në institucion. Kur midis “dy Shqipërive”, midis Tiranës e Prishtinës, ishte ndërprerë dhunshëm çdo marrëdhënie, kjo nuk ndodhte me muzikën. Këngët me vargje të Hamit Alisë si “Në Dardani bie nji tupan”, kapërcenin kufirin ilegalisht, përcillnin zëra Lirie për “gjakun që nuk falet” (Podrimja).
Në lirikat e holla shfrytëzon ngjyrat impresioniste të traditës poetike veriore. Çikës së Tropojës “i piqet molla nën qerpikë”. Çikën e Gashit e “shti në allti në vend të barutit”, çikës së Bytyçit “ia ban hanën unazë gishti”, çika e Krasniqes “i ban zogjtë me fluturue”. Metaforat plot njomështi bashkudhëtojnë me gazin e hollë dhe antitezën e tejdukshme, si nëpër ëndërr. “Je e zezë si bora në bjeshkë/ Je e keqe si molla në vjeshtë/ Idhtë si mjalta e zi si bora/ Plak u bafsha po të mora”. Dhe më tej: “Raftë nji borë e ty të ngriftë/ Raftë nji diell e ty të shkriftë/ Ti n’ma bafsh dasmën në vjeshtë/ Makinë dasme paç nji breshkë!”…
3.
Hamit Aliaj është viktimë e suksesit të tij.
Me këngët buruese komopozuar me vargjet e tij, me vallet fluturuese të bjeshkëve rreth Valbonës së agsholtë, ansambli Dardania i Tropojës ka shkëlqyer shumë herë nëpër skenat shqiptare dhe në Europë. Falë këtij vezullimi, autorësia e këngëve u tjetërsua vetvetiu. Iu muar Hamit Alisë, iu dha popullit.
Fundja ç’mund të bëjë koha më shumë për një krijues, se sa ta njëjtësojë me popullin?
Në u botoftë një ditë një përmbledhje me këto tekste këngësh, e reja e saj do të jetë rizbulimi i autorit.
20 shtator 2015
III. Çmitizimi
1.
Për do vjet Hamit Aliaj u duk se kishte humbur. I vinte jehona e zërit si prej pusi, nuk shihej. Paska qenë rremendje (iluzion). Qe ku ia beh. Duke e rizbuluar veten në tjetër trajtë. Nëpërmjet haikut (H. Alia, E hëna e përtejbotës, Tiranë, 2017).
E njohur për kumtet kombëtare e gjithnjerëzore, poezia e tij është e lidhur fort me dejtë e vendlindjes. Me epikën si gjamë burrash, me lirikën si krah blete që dridhet nëpër lule. Do të përshtatet në këtë atdhe të ri poetik?
Duket se poeti më fort përshtat, se përshtatet. Hajkun e mëson me këndue shqip. Shpesh popuj e kultura, që duken aq të largët ndërveti, gjejnë pakujtimas pika të thella takimi. Në mendim, në etikë, në estetikë. A nuk gjen pika të tilla takimi mes botës së traditës shqiptare dhe botës së traditës japoneze dijetari Kazuhiko Yamamoto? Libri i tij “Struktura etike e Kanunit dhe nënkuptimet e saj kulturore”, i përkthyer edhe në shqip, është befasues.
Shtëpia e haikut është kutizë e rreptë, ka vend vetëm për tri vargje. Mes tri vargjeve shkrep një vetëtimë. Një prerje plot nerv e mendimeve dhe shembëllesave (imazheve). Me pikëpyetje filozofike e morale, që rrinë varur. Ndaj haiku rrezikohet veçanërisht prej thatësirës. Prej fantazmës së atyre që quhen vargje të ftohta, cerebrale (zonja Poezi u përket krijesave me gjak të valë). Përballë haikut, hapësira poetike e katër vargjeve të rubaisë duket luks.
Po te kjo përmbledhje e Hamitit?
2.
Janë 365 poezi haik. Aq ditë ka motmoti. Rastësi?
Qysh te ky numër jepet një shenjë. Autori ka punë me Kohën, ka pasur edhe në librat e mëparshëm. Do me i shti brinat me të. Duke e naltësuar dhe duke e çmitizuar. Çmitizimi është çlirim.
Kohë, mos u mba në të madh, je relative, i thotë. “Ç’kohë mat ora/ Në dorën/ E të vdekurit?”. Je e brishtë, e prekshme prej sindromave njerëzore. “U lajthit koha/ Pyet kalimtarët:/ Si e kam emrin?”.
Megjithatë misteri i madh Kohë mbetet. Në trajtë mëdyshjesh dramatike. Ç’do të na dalë përpara nesër? “Fytyra jonë është e djeshmja/ Sytë, e sotmja/ Çfarë bote shohin?”.
E josh filozofia, lëvizja, përmasat e lëndës (a nuk thonë koha nuk është tjetër veçse shndërrim i lëndës?). E joshin paradokset e botës, provokohet prej tyre. “Sikur bota të ish e panatë/ Tirane e egër do të bëhej/ Drita!”.
3.
Brenda kësaj Kohe, është natyra. Mali, lumi, lulja, qielli, dielli, reja, ura, zogu, qyqja që qyqon. Brenda kësaj natyre, disa kategori të përjetshme.
Nëpër këtë natyrë lëviz Njeriu. Rruzullimi i tij me përmasa sa vetë gjithësia. Dashurinë njerëzore për nënën nuk mund ta zënë qiejt. Hiperbola përvijohet si lojë fjalësh dhe lëshohet fluturim në hapësirë. “Veç Zoti nuk ka nënë/ O Zot/ Mos më bëj Zot!”.
Nëpër këtë natyrë lëviz edhe përbindëshi që njeriu ka përbrenda. Përbindëshi a qoftëlargu? Vetë qenia njerëzore është dyzim i madh. Është vetja dhe kundërvetja, ëngjëlli dhe djalli. “Zot i gjithbotshëm, nga ti s’kam frikë/ U trembem atyre/ Që duan të bëhen TI”. Përballë njeriut të dyzuar stepen ata që nuk dinë me u stepë, se zotërojnë gjithçka. Ata që njeriun e kanë si bubrrec, bash ata i druhen atij. I rrinë larg, larg. “Perënditë tuten/ Me zbritë nga qiejt:/ Toka i bën njerëz!”.
Nëpër këtë natyrë lëviz Njeriu që vdes për lirinë dhe po ai që lirinë e ha thela-thela, si pjepër. “Barngrënësit janë të pagjykueshëm/ Për mishngrënësit ka zgjidhje/ Liringrënësit janë çështja!”.
Diku duket sikur i ul tonet. Përnjëmend? Përshtypje e rreme, vetëm i ndryshon. Ndihet gazi i idhët ndaj shoqërisë njerëzore. Ironia e akullt, deri në cinizëm: “U bëra i dashur për të gjithë/ Si një/ I vdekur!”.
Pikëpyetja e pamëshirshme mbetet. Ashtu si kërkimi drejt përsosmërisë. Në një udhëtim sizifian, pa mbërrimje (përsosmëria, në qoftë diku, është vetëm në qiell). “Shkela shumë dhera, qiej e dete/ Ende nuk mbërrina/ Te vetvetja”.
4.
Endet me vdekjen, miqësor me të. Ia njeh pushtetin absolut, që ua shti merën tërë të gjallëve. Vdekja është e drejtë, gjithsesi. Nuk njeh hierarki, nuk mban me hatër, mbret e lypës i ka njësoj. Kjo cilësi i jep përmasë hyjnore. “Kurorat dhe fronet dridhen/ Nga perandori i nëndheut/ Krimbi”!
Herë-herë vdekja peshon më rëndë si hije. Fundja hije është ajo, e panjohshme në thelb (nuk e tha greku i lashtë? Kur jam unë, nuk është vdekja, kur është vdekja, nuk jam unë). Rëndon me pjellën e tjetërsuar, që endet në jetë. Tharmin e vet e shpërndan te të gjallët. I trazon e i pështjellon me fëmijët kundërthënës. “Vdekja lind veç dy fëmijë:/ Fantazmat dhe statujat/ Të dyja botën pa gjumë e lënë”.
Aq sa ia njeh monopolin e të gjithëpushtetshmit – qysh mos me ia njohë? – po aq e zhvesh prej tij. Nuk i përulet, e çmitizon. Ti vdekje nuk je mbarimi. Gjithçka është në lëvizje, në lindje prapë. “Çdo vdekje a jetë/ Veç shtatë ditë jeton/ Të hënën lind e hëna”. Historia nuk është veçse një rifillim i përjetshëm, thoshte Konica.
E këqyr me shpërfillje vdekjen. Duket sikur e mban paraduarsh, si foshnjën në lulak, gati me e vu në gjumë në djep. “Po të mos ish njeriu/ Vdekje/ S’do të kish kurrë”.
Pak me thanë e shpërfill. E shpotit ftohtësisht, si dikë të barabartë. Guximi dhe dendësia artistik e një tubëze për të është dridhëruese. “Vdekja është dashnore e pabesë/ Tri herë më erdhi e s’i dola në takim/ Tashti shkon me të tjerë, përditë!”.
5.
Përballë vdekjes veton dashuria, një tjetër përmasë hyjnore e botës tokësore. Idil? E kundërta. Më e thellë se gjithçka. Në botë as në përtejbotë s’ka hapësirë të mjaftueshme për të: “Kur vdekja vjen një ditë/ Trupat në dhé e shpirtrat shkojnë në qiell/ Ku shkojnë dashuritë?”.
Në thelb të dashurisë është gruaja. Në kufij perëndeshe. Tek ajo është zanafilla. “Origjina e botës”, po të huajmë zërin e kryeveprës së Kurbesë, që shiton sapo shkel në muzeun e artit në Ke d’Orsej. Mbase asnjë artist nuk thotë gjë të re për dashurinë, s’ka më vend për zbulim. Por ka gjithmonë vend me thanë artistikisht në mënyrë të re. “Çdo zjarr i shuar kthehet në hi/ Zjarret që shuan gruaja/ Bëhen njeri!”.
Te bukuria e gruas shkrihet lirizmi i tejdukshëm verior me sublimen e Zotit. “Edhe Zoti qan, dy lotë ia di/ Njëri lot Valbona/ Tjetri je ti”. Nëpër këtë dlirësi avullon dhe prapë breron një shpirt i butë, deri në brishtësi. “E jotja jam, më the/ Vetëm kur zbulove tek unë/ Brenda burrit, fëmijën”.
Vetëm bukuria e shpirtit dhe e shtatit? Cila më frikësuese, energjia e mendjes apo e shtatit prej zane që zanon? Ndoshta shkojnë të dyja krahazi. “Po të ish një femër në darkën e 13-ve/ Judën do të fuste në shishe/ E s’do të kryqëzohej Krishti”. Dhe më tej. “Një ushtri shkrihet/ Për të bërë një hero./ Heroi përgjunjet përpara një gruaje!”.
Njerëzim, mos luaj me gruan. Te lisi i saj madhështor, rrënjëngulur, ti nxjerr dërrasat e djepit tënd. Në të njëjtin lis mund të dalin edhe dërrasat e varrit tënd. “Një grua përdhunohet në periferi/ Roma dridhet në mitrën e saj/ Nga Neroni që u ngjiz aty”.
Dhe prapë çmitizimi, papritmas. Dashuria e madhe e ka emrin grua. Brenda dashurive të mëdha edhe tradhtitë e mëdha. “Në natën e zhvirgjërimit/ Nis rrena e madhe/ E numrit një”.
E duam mitin, çmitizimin e duam, e dashkemi edhe rrenën?
6.
Duke iu kthyer gruas në kundrojën e mëmësisë, poeti na kujton: “Gratë kanë/ Atdhe tjetër/ Tokën, ku bëhen nëna”.
Edhe poezia – arti në tërësi – është si gruaja. Atdheu i saj nuk mund të mbyllet aty ku klithi për herë të parë. S’i mjafton aq.
Me haikun krijimtaria e Hamit Alisë rrit atdheun e vet artistik, mbase e shumëfishon? Guxon me shkelë nëpër do livadhe, ku zakonisht kullotin të mëdhenjtë. Ku do me mbërri?
03 maj 2017
(Nga libri “Shkrimtar pa leje”)