Shkrimtari argjentinas Pablo Katchadjian mund të dënohej me burg për ripunimin e historisë së Jorge Luis Borgesit “Alef”, një eksperiment tërësisht Borgesian.
Në tregimin e shkurtër “Pierre Menard: utori i Kishotit”, Jorge Luis Borges shkruan për kërkimin e një autori për të riprodhuar kryeveprën e Servantesit, fjalë për fjalë, presje pas presje. “Pierre Menard nuk donte të kompozonte një Kishot tjetër, që sigurisht është mjaft e lehtë – ai donte të kompozonte Kishotin”, shkruante Borgesi.
Më shumë gjasa i vetëdijshëm për këtë lojë borgesiane, autori argjentinas Pablo Katchadjian vendosi në vitin 2009 të ripunonte një nga tregimet më të njohura të Borgesit, “Alef”, duke mbajtur tekstin origjinal, por duke e rishikuar. Rezultati ishte libri i shkurtër eksperimental i quajtur “Alefi i majmur”, i botuar nga një shtëpi shumë të vogël botuese me një tirazh prej 300 kopjesh. Një pasojë fatkeqe e eksperimenteve letrare të Katchadjianit ishte një proces gjyqësor i nisur në vitin 2011 nga Maria Kodama, e veja e Borgesit dhe kujdestare e zjarrtë e pasurisë së tij letrare.
Bota letrare argjentinase u trondit nga lajmi se Katchadjian ishte akuzuar zyrtarisht për krimin joletrar të “mashtrimit me pronësinë intelektuale”. Nëse shpallej fajtor ai rrezikonte deri në gjashtë vjet burg. Ky dukej një ndëshkim i tepruar për një gjest letrar. Përtej mjeshtërisë ose oportunizmit të mundshëm të Katchadjianit, pakkush do të dyshonte në qëllimin letrar që qëndronte pas përpjekjes së tij për të luajtur me Borgesin. Ai nuk përdori vetëm veprën e një shkrimtari të kanonizuar, shkroi për shkrimtarin e Pierre Menard dhe me terma borgesian, duke shtuar 5600 fjalë, 4000 fjalëve të origjinalit. Kjo nuk ishte një grabitje bankare apo tezë plagjiature, por një eksperiment letrar me një autor të njohur për qasjen e tij eksperimentuese ndaj letërsisë.
Për Borgesin, Kishoti i Menardit ishte i ndryshëm nga ai i Servantesit, edhe nëse ato duken identikë. Ata që e njohin veprën e Borgesit te “Pierre Menard…” shohin disa shqetësime të tij intelektuale: meta-letërsinë, një idengulitje me riprodhueshmërinë dhe klasikët. Dhe për sa i përket falsifikimit – Borgesi është, në fund të fundit, gjithashtu i famshëm për përdorimin dhe përdorimin e madh të citimeve të rreme dhe referencave të falsifikuara letrare.
Pra, duket e drejtë të arrihet në përfundimin se çështja e vërtetë në kët rast nuk ishte integriteti letrar, por vlera financiare, dhe nuk kishte të bënte me mbrojtjen e veprës së Borgesit, siç pretendonte paditësi. Katchadjiani nuk përfundoi në burg, por ideja e nxjerrjes së shkrimtarëve në gjyq për akte krijuese është rrëqethëse.
Fakti që në vitin 2015, kur gjithçka riprodhohej dhe ishte në dispozicion për këdo që ishte aq i aftë sa të kryente një kërkim në internet të mund të rrezikonte burgun për një lojë letrare, nxirrte në pah mospërputhjet e qarta midis kulturës bashkëkohore dhe ligjeve të së drejtës së autorit. Duhet vetëm një kërkim në Google për të gjetur veprat e plota të Borges – madje edhe “Alefinin” tashmë famëkeq, në shumë gjuhë – pa pagesë, dhe jo gjithmonë në mënyrë të paligjshme. Interneti, të cilin Borgesi nuk jetoi për ta parë, por sigurisht e imagjinoi, ka ngritur pyetje në lidhje me pronësinë intelektuale që shumica e kujdestarëve të kulturës private ende nuk i pranojnë.
A e ka dëmtuar Borgesin në ndonjë mënyrë marifeti i Katchadjianit? A do të reshtin njerëzit së lexuari Borgesin, sepse dikush bëri një Menard në një nga tregimet e tij? Duket e pamundur. A kanë nevojë shkrimtarët e kanonizuar për burgje për të mbrojtur veprën e tyre? Fakti që shumica e shkrimtarëve të mëdhenj arrijnë të mbajnë vendin e tyre në raftet e librave shumë kohë pasi kanë vdekur, duket se tregon se nuk kanë.
Është joshëse të pyesësh veten se çfarë do të kishte bërë Borges me “Alefin e majmur”. Ai ishte i njohur jo vetëm për politikën e tij mjaft kundërshtuese, por edhe për sensin e mprehtë të humorit. E kam të vështirë të besoj se do ta kishte çuar Katchadjianin në gjyq për një libër eksperimental. Ndoshta thjesht do të kishte qeshur – siç bëri në një nga anekdotat e tij ndoshta apokrife – se ky “shekull ka qenë shumë mediokër”, prandaj ekziston nevoja për mjeshtër të kanonizuar që ne mund t’i ripunojmë deri në rraskapitje.
“Alefi i majmur” mund të jetë një përpjekje e lehtë për të riciklimin e një narrative të kanonizuar, ose mund të jetë një vepër arti. Kjo është diçka që ia vlen të debatohet, por sigurisht jo në gjykatat e drejtësisë.
Autori i këtij shkrimi Fernando Sdrigotti është shkrimtar dhe kritik kulturor argjentinas në Londër.
Përktheu: Granit Zela