Nga Granit Zela
Jeta e gjatë e Emerson-it (1803-1882) përfshiu një shekull të jashtëzakonshëm amerikan. Ai jetoi në një kohë ndryshimesh të shumanshme, në një komb të ri që zhvillohej shpejt. Kur lindi Emerson, Amerika s’kishte as tri dekada si vend i pavarur. Në rininë e tij, ajo kishte vetëm rreth gjashtë milionë njerëz. Në vitin 1830 kishte shtatëmbëdhjetë shtete dhe dyzet milje hekurudhore. Në kohën e vdekjes së tij, Amerika kishte mbi pesëdhjetë e dy milionë banorë, me tridhjetë e tetë shtete dhe rreth tetëdhjetë mijë milje hekurudhore që shtriheshin nga Atlantiku në Paqësor.
Ndryshimet fizike në Amerikë ishin, në njëfarë kuptimi, po aq të mëdha sa ndryshimet personale dhe intelektuale të Emerson-it. Ai ishte dëshmitar dhe komentoi luftën e vitit 1812, demokracinë xheksoniane, luftën meksikane, fushatën kundër skllavërisë, luftën civile, Rindërtimin dhe gjatë gjithë jetës, zhvillimin e jashtëzakonshëm të shkencës dhe teknologjisë. Ndër të gjithë shkrimtarët e kohës, ai pati trashëgiminë më të madhe në shumicën e fushave të jetës amerikane. Botimet e shkrimeve, ditarëve, dorëshkrimeve dhe veprave përbëjnë gati pesëdhjetë vëllime. Vetëm në dekadën e fundit janë botuar afërsisht një mijë artikuj dhe libra që diskutojnë për jetën, idetë dhe shkrimet e tij.
Ralph Waldo Emerson lindi më 25 maj 1803 në famullinë e Kishës së Parë në Boston. Fëmijërinë e kaloi në shkollë dhe në shoqërinë e katër vëllezërve: William, Edward, Robert dhe Charles. Ralph ishte i katërti. William, Edward dhe Charles ndoqën karrierën në drejtësi, por do të vdisnin nga tuberkulozi në moshë të re. Robert ishte mendjemprehtë dhe kaloi shumicën e viteve duke punuar në fermë jashtë Concord-it, Massachusetts. Me vdekjen e të atit më 1811, reverend William Emerson, pastor i Kishës së Parë, e ëma, Ruth Haskins Emerson, me ndihmën e kunatës, Mary Moody Emerson, edukatorja dhe frymëzuesja kryesore e djemve, luftoi për ta mbajtur familjen të bashkuar dhe për t’u siguruar arsimim të respektueshëm.
Arsimimi zyrtar filloi në shkollën latine të Bostonit më 1812, kur ishte nëntë vjeç dhe vijoi në kolegjin e Harvard-it më 1817. Midis vitit 1821, kur u diplomua në Harvard dhe vitit 1825, punoi si mësues në Boston dhe përreth tij. Kënaqësitë e vetme gjatë këtyre viteve ishin shëtitjet, sprovat në poezi, leximi i botimeve klasike apo moderne të shkencës, filozofisë e historisë letrare dhe letërkëmbimi i gjatë me hallën, Mary-në, për librat dhe për çështjet e filozofisë ose teologjisë, të cilat nxitën aspektin liberal të krishterimit që së shpejti do të shfaqej si unitarizëm.
I prirë për t’u përgatitur për shërbimin kishtar, Emerson studioi në Shkollën Teologjike të Harvard-it në vitet 1825-1827, ndërmjet periudhave të studimit dha mësim në disa shkolla dhe në tetor 1826, pasi predikoi para Shoqatës së Pastorëve të Middlesex-it, iu dha leja për të predikuar. Nga fundi i nëntorit, Emerson, i cili kishte pasur probleme me sytë, kyçet dhe mushkëritë, shenja fillestare të tuberkulozit këto, dëgjoi këshillën e mjekut dhe udhëtoi për në Karolinën e Jugut dhe në Florida, për të përmirësuar shëndetin. Emerson u kthye në Boston në qershor të vitit 1827. Më 25 dhjetor, ndërsa predikonte në Concord, New Hampshire, u njoh me gjashtëmbëdhjetëvjeçaren Ellen Louisa Tucker. Gjatë pjesës më të madhe të vitit 1828, vazhdoi të predikonte kudo që ishte i ftuar, por kryesisht në afërsi të Bostonit ose në Concord, New Hampshire dhe u shoqërua me Ellen-ën, me të cilën u fejua në dhjetor.
Këto vite ishin përcaktuese në jetën e tij vetjake dhe profesionale. Në vitin 1829, u shugurua si pastor i ri i Kishës së Dytë të Bostonit dhe u ngrit në përgjegjësi, ndërsa me Ellen-ën u martua në shtator. Falë sigurisë së tanishme financiare dhe rëndësisë shoqërore, ai shfrytëzoi veprimtarinë intelektuale të krijimit të predikimeve javore, për të nxjerrë në pah cilësitë humaniste të unitarizmit duke u mbështetur në studime të thelluara në biografi, filozofi dhe histori. Në predikime mbështetej në leximet e kritikës së lartë gjermane dhe ndër të tjera në veprat e Samuel Taylor Coleridge-it dhe Victor Cousin-it; ai shkroi dhe rishkroi për shumë nga temat që më vonë do të ishin mësimet e tij për publikun në leksione dhe ese.
Duke theksuar vetëkulturimin dhe atë që më vonë do ta përshkruante si “pafundësia e njeriut privat”, autoriteti moral i intelektit dhe ndërgjegjësimit individual për autoritetin e institucioneve fetare ose shoqërore, madje edhe të biblës, dhe çlirimin nga e kaluara e trashëguar që shpikja dhe liria politike e së tashmes i ofron racës njerëzore, predikimet e Emerson-it nga viti 1829 deri në vitin 1832 paralajmërojnë përmbajtjen e eseve “Natyra” (1836), “Dijetari amerikan” (1837) dhe “Ligjëratë në shkollën teologjike” (1838).
Edhe pse e dinte para martesës se Ellen vuante nga sëmundja e tuberkulozit, ai shpresonte që pushimi dhe udhëtimet dimërore në klimat e ngrohta do t’ia pakësonin efektet shkatërruese sëmundjes dhe ndoshta, do të ishin një kurë shëruese. Por gjendja e Ellen-ës u përkeqësua menjëherë pas martesës. Një udhëtim në Filadelfia në dimrin e vitit 1830 dhe përpjekjet e disa mjekëve, njëri prej të cilëve rekomandoi një shpërngulje në Kubë ose në një mjedis të ngjashëm, nuk e shmangën më të keqen. Ellen vdiq në shkurt 1831 në moshën nëntëmbëdhjetëvjeçare, duke e lënë Emerson-in midis lehtësimit që vuajtjet e saj kishin marrë fund dhe hidhërimit të një jete pa të.
Dy muaj para vdekjes së Ellen-ës, vëllai i Emerson-it, Edward, i cili ishte shtruar në spital për shkak të një krize fizike dhe mendore në vitin 1828, u largua nga Bostoni për në Santa Cruz dhe përfundimisht, në Porto Riko, duke shfaqur simptomat e tuberkulozit. Megjithatë, sado shkatërruese të kenë qenë vdekja e Ellen-ës dhe sëmundja e Edward-it, ndoshta goditja më vendimtare për qëndrueshmërinë e jetës së Emerson-it ndodhi në vitin 1832, kur iu kundërvu kongregacionit të tij mbi kuptimin e Darkës së Zotit, të cilën e shihte si një shembull “të adhurimit në format e vdekura të paraardhësve tanë”. Pasi anëtarët e Kishës së Dytë e hodhën poshtë kërkesën e tij që të lirohej nga detyrimi për të festuar Darkën e Zotit me bukë dhe verë, ai dha dorëheqje si pastor në dhjetor dhe në ditën e krishtlindjes u nis nga Bostoni për në Europë.
Udhëtimi në Europë, dhjetor 1832 deri në tetor 1833, ishte i pari nga tri udhëtimet e zgjatura jashtë vendit dhe doli të jetë përtëritës ideal fizik dhe psikologjik. Emerson vizitoi Maltën, Sicilinë, Italinë, Zvicrën, Francën, Anglinë dhe Skocinë dhe në çdo faqe të ditarit të udhëtimit që mbajti gjatë kësaj kohe, përshkroi me një ngazëllim të ri dhe të papritur. Provincializmi i Emerson-it u përpi nga sharmi dhe domethënia historike që haste kudo në peizazhin europian. Brodhi në Palermo, Mesinë, Pompei dhe Napoli si çdo turist, duke imagjinuar historitë madhështore, por të heshtura, që fshiheshin pas mureve të tyre të lashta dhe kalldrëmeve të vjetra. I frymëzuar nga shkëlqimi arkitektonik i kishave të Italisë, nga arti i mjeshtërve të mëdhenj dhe thjeshtësia e shumë manastireve, Emerson, dorëheqja e të cilit nga predikimi ishte qëndrim parimor kundër ritualit kishtar, u tërhoq shumë nga ritualet e stinës kur qëndroi në Romë gjatë javës së pashkëve. Në Firence, vizitoi varret e Makiavelit, Galileos, Dantes dhe Mikelanxhelos; mori pjesë në një shfaqje të operës La Straniera të Belinit dhe u takua me poetin dhe eseistin anglez, Walter Savage Landor.
Me mbërritjen në Paris në mes të qershorit, pas një qëndrimi të shkurtër në Zvicër, Emerson fillimisht u trondit nga qyteti. Mbeti i mahnitur nga dyqanet e qytetit, vrulli i shkujdesur i jetës së natës dhe moda e shoqërisë parisiane. Por shumë shpejt nisi të shijonte shëtitjet e këndshme përgjatë bulevardeve të mrekullueshme, vizitoi Louvre-in dhe Jardin des Plantes, ndoqi leksione mbi shkencën në Sorbonë dhe mori pjesë në seminaret e personaliteteve kryesore të shkencës franceze. Më 4 korrik, Emerson iu bashkua një numri të madh amerikanësh që ishin mbledhur në një darkë për të nderuar Marquis de Lafayette-in, heroin e revolucionit amerikan dhe pak para se të largohej nga Parisi, bëri një ekskursion botanik në një fshat jashtë qytetit.
Gjatë udhëtimit në Angli dhe Skoci, Emerson donte të përjetonte takimin me rrënjët dhe vendet moderne të kulturës anglosaksone. Me të mbërritur në Londër më 21 korrik, ai vijoi me vizita të gjata në Westminster Abbey, në parlament, në shtëpinë e poetit John Milton dhe filozofit Jeremy Bentham si dhe në Muzeun Britanik. U takua me ekonomistin John Stuart Mill, i vajti në shtëpi Samuel Coleridge-it dhe u takua me romancieren Harriet Martineau, të gjithë personalitete të shquara të kohës. Duke u larguar nga Londra më 9 gusht, ai bëri një turne në Edinburg me Alexander Ireland-in, i cili do të bëhej një mik dhe mbështetës i përjetshëm dhe përfundimisht, një nga biografët e parë të Emerson-it.
Në periudhën 21 dhe 26 gusht, teksa vazhdoi udhëtimet drejt veriut në malësitë skoceze, Emerson mori ftesën e Thomas Carlyle-it, me të cilin do të kishte një miqësi të përjetshme. Për Emerson-in, takimi me të dhe studimi me kalimin e kohës i veprës së tij të vëllimshme mbi historinë, politikën dhe kritikën letrare angleze dhe kontinentale, ishin shumë të rëndësishme, sepse Carlyle përfaqësonte zërin dhe vizionin e kulturës anglosaksone. Vizita e shumëpritur me William Wordsworth-in ishte e një natyre krejt tjetër. As peizazhi i përjetësuar në poezinë romantike angleze dhe as vetë urtësia e romantizmit s’mund të ndiznin imagjinatën e Emerson-it ose dëshirën e tij për të bërë diçka në jetë, ashtu siç ishte ndier i frymëzuar gjatë bisedës me Carlyle-in. Këshilla e tij për të riun amerikan ishte: “Rroke dhe kanalizoje fuqinë që qëndron brenda teje.”
Pas kthimit në Boston, Emerson ishte kthyer në shtëpi një njeri krejt tjetër. Filozofia e tij ishte zhvilluar gjatë udhëtimit në Europë, pas takimeve me Coleridge-in, Wordsworth-in, Carlyle-in, kishte përvetësuar idetë e romantizmit dhe mbronte rëndësinë e natyrës dhe të individualitetit. Si një idealist i përhershëm, ai i kërkoi audiencës së tij të shkëputeshin nga idetë e ngurta të filozofisë kontinentale dhe ta shihnin botën me sy tjetër. Në botimin e parë, “Natyra” (1837), teksti themelor për transcendentalizmin, Emerson i dha përparësi pafundësisë së natyrës mbi qytetërimin dhe u kërkoi lexuesve të tij të pranonin plotësisht të vërtetat dhe bukurinë që burojnë nga natyra. Duke shkruar në një kohë kur Amerika ishte gati që një traditë e re intelektuale të zhvillohej së bashku me pavarësinë e saj deri diku të re, idetë e Emerson-it u bënë në masë të madhe mendja e një kombi që luftonte për të krijuar identitetin e vet.
Pasi u largua nga “thirrja” tradicionale e predikimit, nuk u kthye kurrë pas, megjithëse midis viteve 1833 dhe 1836 shërbeu herë pas here si predikues për kongregacionet në Boston e përreth. E gjithë energjia e qenies së tij u përqendrua në thirrjen e vërtetë për të vendosur “si duhet të jetoj” dhe Europa ia kishte zgjeruar perspektivën mbi mundësitë që kishte. Përveç miqësive që krijoi me Carlyle-in dhe letërkëmbimeve intelektuale, ai u emocionua nga perspektiva e pjesëmarrjes në auditorë që përfshiu Amerikën. Emerson kuptoi se sallat e leksioneve mund t’i shërbenin si një vend i lehtë për t’u larguar nga foltorja fetare dhe ndërsa i siguronte burim të qëndrueshëm të ardhurash, i ofronte edhe mundësinë e një forumi të përshtatshëm ku të testonte mendimet e tij në proces zhvillimi mbi filozofinë, historinë letrare, natyrën dhe gjendjen njerëzore.
Deri në fund të karrierës në vitet 1870, Emerson mbajti rreth 1500 leksione publike për filozofinë, jetën amerikane, historinë letrare, natyrën dhe kulturën, dhe shkroi një mori ligjëratash mbi tema të ndryshme, si maturia, etika vetjake, të drejtat e grave, heqja e ligjit të skllavërisë dhe ajo që ai e quajti ndryshe “fryma e kohës”. Shtrirja gjeografike e këtyre leksioneve në auditorët e Shteteve të Bashkuara dhe në Angli ia rritën reputacionin si prani intelektuale në të gjithë Amerikën.
Vetëbesimi i ripërtërirë i Emerson-it në jetën profesionale, i mbështetur nga sukseset e hershme si pedagog, u pasqyrua në një sërë zhvillimesh të rëndësishme në jetën e tij vetjake. Ai kishte ruajtur me kujdes ditarë dhe kishte mbushur fletore me shënime që nga ditët e kolegjit dhe pasi u kthye nga Europa, filloi t’i shihte ato si një rezervuar të njohurive dhe pikëpamjeve të tij për botën, ashtu si letrat dhe bisedat me miqtë e ngushtë, vëllezërit dhe hallën Mary. Ai regjistroi gjithçka në to, ëndrrat dhe mendimet e mençura, tekstet e kopjuara nga leximet voluminoze, fragmentet që përkthente nga shkrimtarët e parapëlqyer klasikë dhe modernë, letërkëmbimet që mbante me miq të zgjedhur, sprovat modeste në prozë, njohuritë e nxjerra nga një ose më shumë burime të përvetësuara. Duke filluar me ditarët e udhëtimit që mbajti në Europë në vitin 1833, ato morën gjithashtu një përmasë publike si faza e parë dhe më vendimtare e procesit të krijimit. Prej tyre do të nxirrte leksionet, të cilat do t’i shërbenin si një fazë e mesme e shkrimit dhe versionit përfundimtar të eseve kryesore mbi të cilat mbështetet reputacioni i tij sot.
Në maj 1834, Emerson mori të parën nga dy trashëgimitë prej pasurisë së Ellen Emerson-it. Disa muaj më parë kishte takuar Lidia Jackson-in nga Plymouth, Massachusetts dhe pati një lidhje dashurie dhjetëmujore. Lidia-n e admironte për spiritualitetin dhe intelektin, por e kishte kuptuar që jeta e tyre së bashku do të mbështetej në respektin e ndërsjellë, te pavarësia intelektuale dhe shpirtërore, jo te dashuria romantike që karakterizonte martesën e tij me Ellen-ën.
U martuan në shtator 1835 dhe banuan në një shtëpi të madhe që Emerson e kishte blerë në Concord. Atje rritën katër fëmijë: Waldo, lindi në vitin 1836, por vdiq nga një sëmundje më 1842; Ellen Tucker, vajza që mori emrin e gruas së parë, lindi më 1839 dhe kur ata u moshuan u kujdes për prindërit; Edith, lindi më 1841 dhe herë pas here shërbente si ndihmëse në redaktimin e materialeve të të atit; dhe Edward Waldo, lindi në vitin 1844, u bë mjek dhe i bëri një shërbim të qëndrueshëm reputacionit të të atit, duke redaktuar veprën e plotë me rastin e njëqindvjetorit të lindjes së Emerson-it.
Emerson bënte udhëtime të herëpashershme në Cambridge dhe Boston për materiale të reja leximi, ndërsa në shtëpi linte vetminë e studimit për shëtitje të gjata në pyjet e Concord-it ose përgjatë brigjeve të lumit të tij. Ajo që e bezdiste më shumë në çastet e privatësisë në vitin 1835 dhe disa vite më pas, ishte besimi se duhej të jetësonte edhe një përmasë të fundit të jetës në mënyrë që të kënaqte plotësisht vokacionin e tij: të bëhej autor shkrimesh origjinale.
Sfida përpara tij në vitin 1835 ishte të vinte rregull në paformësinë e fjalëve që kishte mbledhur; ato kërkonin një temë unifikuese, një vizion unifikues, për t’i mbajtur së bashku përpara se të arrinin një shkallë përfundimtare të shtypura në libra. Megjithatë, deri më 20 qershor, ai e kishte hedhur poshtë idenë për një diskutim mbi fenë tradicionale dhe në vend të kësaj po shkonte drejt një njoftimi të fesë së re shpirtërore të epokës ose, siç i referohet ai këtu, “Filozofisë së parë”. Vizioni unifikues që kërkoi për ligjërimin e tij shpirtëror, i cili do të rivendoste thelbin në botë dhe në jetët e njerëzve të zakonshëm, do të duhej të ndërtohej me fjalë, por të gdhendej me mendime. Vetëm mendimi, jo fjalët, ishte i përjetshëm; vetëm mendimi mund të shërbente si ligji i parë organizues i “Filozofisë së parë”: gjithçka në univers është e lidhur.
Gjatë një vizite më 13 korrik 1833 në Jardin des Plantes në Paris, e kaloi ditën duke u endur nëpër dhomat e Kabinetit të Historisë së Natyrës. Rrëfimi i tij për mendimet që i lindën teksa studionte rast pas rasti të ekzemplarëve të ruajtur në muze, e bën të qartë se kjo ishte dita kur vizioni unifikues që ai kërkoi për ligjërimin e tij shpirtëror – “libri i tij për natyrën”, siç e kishte përshkruar kur lundroi për të ikur nga Anglia – u ngjiz. Këtu ai u bë dëshmitar për herë të parë në jetë për natyrën ndërlidhëse të të gjitha gjërave në univers. Natyra u bë befas e madhe dhe iu duk tërësisht organike; vëzhguesi dhe i vëzhguari u bënë një, ndërsa objektet u kthyen në jetë si zgjatime të mendjes që i mendonte dhe simbole të imagjinatës që i interpretonte ato.
Natyralisti në shekullin e nëntëmbëdhjetë ishte një person i cili, ndër të tjera, besonte se e vërteta shpirtërore rrjedh nga natyra, jo nga zbulesat e mrekullueshme apo të mbinatyrshme, dhe se çdo gjë, që nga rregulli i universit e deri tek evolucioni i etikës personale dhe kulturore, mund të zbulohej përmes studimit të ngushtë të natyrës së interpretuar gjerësisht. Ky lloj natyralizmi mbështetej në aftësinë intuitive të vëzhguesit të natyrës dhe në aftësinë për të kaluar nga kuptimi faktik në atë metaforik ose ndërlidhës të objekteve, ngjarjeve, personave, ideve, madje dhe fjalëve, siç i haste ato në natyrë. Intuita i mundësoi vëzhguesit të shihte përmes largësisë ose paqartësisë së fjalëve dhe gjërave burimin unifikues të gjithçkaje në univers: mendimin.
Duke deklaruar se do të ishte natyralist, Emerson nënkuptonte se do të ishte një natyralist i këtij lloji. Në këtë mënyrë mëtoi të ishte për veten si një prift kulturor dhe vizionar, i cili do të zgjeronte njohjen për lidhjen e të gjitha objekteve në univers në parimin organizues të Filozofisë së tij të Parë. Ai do të ekspozonte “Kabinetin e tij vetjak personal të historisë së natyrës”, jo vetëm me anë të leksioneve, por edhe përmes një game të madhe e depërtuese të vëllimeve që do të botonte. Në to do të shkruante për një “metafizikë të re”, e cila do të ishte një sistem analogjik, jo analitik apo i zbuluar në mënyrë teologjike, i filozofisë që ka organizimin, poetikën, etikën dhe historinë e vet konsekuente. Metafizika e tij e re do të ishte një biografi shpirtërore dhe materiale e racës njerëzore dhe ishte i bindur se, ndërsa kjo biografi do të shpalosej gradualisht, ai do të hiqte të gjithë kufijtë e së mundshmes për njerëzimin, do të çlironte përmbajtjen shpirtërore të përvojës njerëzore nga izolimi i ritualizuar i fesë dhe politikës institucionale dhe do të zgjonte te bashkëkohësit një ndjenjë të madhështisë morale. Kjo, më në fund, ishte thirrja që Emerson dëgjoi më fort nga të gjitha.
Viti 1836 ishte një vit tragjedie, triumfi dhe rilindjeje në jetën e Emerson-it. Në maj, i vëllai, Charles, vdiq papritur nga sëmundja që më parë kishte prekur si Ellen-ën, ashtu dhe Edward-in. Midis çasteve të dëshpërimit për vdekjen e Charles-it, ai vazhdoi të punonte në mënyrë të qëndrueshme për manifestin me të cilin do t’i shpallte botës filozofinë e tij të parë. “Natyra”, e cila u botua në shtator, është deklarata gjithëpërfshirëse e Emerson-it për hyjnoren e jetës njerëzore dhe universalitetin e mendimit. Pasi kishte përvetësuar shumë nga leximet mbi mendimin platonik dhe neoplatonik, filozofinë, fenë lindore dhe historinë e natyrës, Emerson shpalli natyrën si burimin përmes të cilit individët mund të rivendosnin “bukurinë origjinale dhe të përjetshme” në botën e tyre dhe të arrinin shëlbimin e shpirtrave. Me aftësinë tërheqëse ndaj intuitës dhe shqisave, me bindjen se gjuha, si çdo fakt tjetër material, është simbol i një realiteti më të lartë shpirtëror që sundon universin, “Natyra” u bëri përshtypje plot lexuesve të hershëm si një tekst shumë përparimtar e idealist.
Në vitin 1836, një grup mendimtarësh u bashkuan nga afërsia e ideve të tyre. Takimet e tyre u quajtën nga kritikët “Klubi transcendental”. Transcendentalizmi ishte një lëvizje letrare dhe reformuese që nuk ishte një lëvizje, një fe që nuk ishte fe, një rreth që nuk kishte qendër. Kjo për shkak të mungesës së dakordësisë se çfarë është ajo që e bën të vështirë dhe të thjeshtë për t’u përcaktuar. Edhe pse Emerson tha se “fusha nuk mund të shihet mirë nga brenda fushës”, ajo ende mund të jetë perspektiva më e mirë nga e cila mund të shikohet se çfarë ishte transcendentalizmi. Filozofia transcendentaliste thoshte se intuita e një individi, në krahasim me pesë shqisat, është burimi më i lartë i njohurive, prandaj shqisat duhet të kapërcehen. Ata gjithashtu theksuan mbështetjen te vetja dhe shtysa intelektuale. Këto besime krijuan një lëvizje letrare amerikane, e cila lulëzoi midis viteve 1836 dhe 1860, dhe u mishërua nga veprat e Emerson-it. Efektet më të qëndrueshme të klubit mbi transcendentalizmin në Amerikë ishin se ai i dha kohezion, nëse jo vijimësi të plotë në praktikë, parimit kryesor të lëvizjes se Zoti ishte i qenësishëm në të gjitha aspektet e Krijimit dhe nxiti themelimin e “Dial” si gazeta jozyrtare e lëvizjes në vitin 1840.
Në vitin 1837, Emerson mbajti leksionin “Dijetari amerikan” përpara Shoqërisë Phi Beta Kappa në Cambridge. Ligjërata ishte një sulm ndaj varësisë amerikane prej së kaluarës dhe një thirrje për një brez të ri studiuesish që besojnë te vetja. Ai sfidoi shkrimtarët dhe profesorët e ardhshëm të Amerikës që të shkëputen nga varësia prej imitimit të modeleve klasike dhe europiane në artin dhe mendimin e tyre. Imitimi, argumentoi Emerson, i bëri njerëzit dhe intelektin e tyre pasivë. Ai donte, në vend të kësaj, studiues aktivë, njerëz me mendim origjinal, të cilët aspironin të ishin diçka më shumë se thjesht “papagaj” të fjalëve dhe ideve të njerëzve të tjerë. Oliver Wendell Holmes, i cili ishte i pranishëm në këtë “fjalim madhështor”, e quajti atë “Deklarata jonë intelektuale e Pavarësisë” dhe pa të rinjtë që dilnin nga salla sikur t’u kishte folur një profet.
Emerson ishte shkrimtar dhe ligjërues i shquar, orator që mund të frymëzonte dhe të ndryshonte opinionet, por ai gjithashtu mund të nxiste polemika, veçanërisht me “Një ligjëratë për klasën e maturës në kolegjin teologjik”, Kembrixh, 1838. I krijuar nga interesi i tij dhjetëvjeçar për kritikën më të lartë gjermane, që e trajtonte biblën si një grup tekstesh letrare që meritonin studim kritik të origjinës së tyre dhe analizë të historisë së tyre letrare, jo si tekste të zbuluara ose të frymëzuara që meritonin besim të verbër, si dhe nga besimi i fortë në hyjninë brenda njeriut, leksioni i tij nuk duhet të kishte habitur askënd. Megjithatë, ai u cilësua si “forma e fundit e mosbesimit në perëndi” nga një prej unitarianëve kryesorë, Andrews Norton, ndaj Emerson nuk do të ftohej më për të folur në Harvard për gati tri dekada.
Midis viteve 1839 dhe 1841, organizoi disa nga leksionet në ese për botim në një vëllim të vetëm. Për të gjitha qëllimet praktike, duket se shkrimi, leksionet dhe vitet e para të atësisë e mbajtën të përqendruar në jetën shtëpiake dhe thirrjen e brendshme ndërsa debati rrotullohej rreth tij. Botimi i eseve të Emerson-it në Amerikë dhe në Angli në vitin 1841 ia rriti reputacionin brenda dhe jashtë vendit. Vëllimi përmbante dymbëdhjetë ese: “Historia”, “Vetëbesimi”, “Kompensimi”, “Ligjet shpirtërore”, “Dashuria”, “Miqësia”, “Maturia”, “Heroizmi”, “Mbishpirti”, “Rrathët”, “Intelekti” dhe “Arti”. Së bashku, këto ese mishëronin aspekte të ndryshme të filozofisë idealiste të Emerson-it.
“Vetëbesimi” (1841) është një nga esetë më domethënëse, nga pikëpamja filozofike, shkencore dhe humaniste. I cilësuar si “shpallje e pavarësisë kulturore” të Shteteve të Bashkuara, ai përbën një nga tekstet themelore jo vetëm të vendit të tij, por të historisë dhe kulturës në përgjithësi. Është një ese në të cilën gjurmohen aspiratat për emancipimin kulturor të SHBA-së në lidhje me Kontinentin e Vjetër dhe ku në të njëjtën kohë shfaqen karakteristikat e mundshme të kombit të ri.
Titulli i esesë është mjaft shpjegues në këtë kuptim: vetëbesimi, ndarja e ndërgjegjshme nga traditat e lashta si dogma, përbëjnë shenjën e identitetit të vendit të porsalindur. Nuk bëhet fjalë për të mos pranuar trashëgiminë e mendimit botëror, ajo që autori mbron është një pavarësi që lejon krijimin e një hapësire mendimi të ri dhe të lirë, jo të papajtueshme me të mëparshmen, në të cilën të rilexohen klasikët dhe të zbatohen idetë e tyre në një botë që në një kohë të shkurtër do të mishërojë modernitetin në të gjitha aspektet e tij. Nuk ka vetëbesim pa njohuri për të kaluarën. Besimtar i patundur te jokonformizmi, Emerson kremton individin dhe thekson vlerën e dëgjimit të zërit të brendshëm unik te secili prej nesh, edhe kur ai sfidon pritshmëritë e shoqërisë. Ne duhet ta kuptojmë këtë ese, si shumë të tjera, si një nxitje për rritjen personale dhe besimin në vlerat e veta; me fjalë të tjera, nuk ka etikë pa vlera dhe pavarësi, por edhe pa kulturë dhe njohuri të përbashkëta.
Tre vjet më pas, Emerson botoi “Ese: seria e dytë” (1844). Vëllimi përmbante esetë: “Poeti”, “Përvoja”, “Karakteri”, “Sjelljet”, “Dhuratat”, “Natyra”, “Politika”, “Nominalisti dhe realisti” dhe “Reformatorët e New England”. Vdekja e Waldo-s dhe paaftësia në dukje e Emerson-it për t’u pajtuar me humbjen në ndonjë nga kushtet që lidhen me idealizmin e tij ushtroi ndikim në filozofinë e tij. Kufizimet e pikëpamjeve transcendentaliste të Emerson-it mbi historinë, biografinë dhe “mbishpirtin” janë të dukshme në esenë “Përvoja”, ku në një botë pa Waldo-n doktrina e vetëbesimit, për shembull, kontrollohet nga “iluzioni, temperamenti, vazhdimësia, sipërfaqja, befasia, realiteti dhe subjektiviteti”. Megjithatë, në tërësi, “Ese: seria e dytë” nuk e përligj leximin negativ që i është bërë ndonjëherë. Por, ndonëse kishte përjetuar humbje të mëdha personale, këto ndjenja nuk ishin të përhershme, në skemën më të madhe të jetës. Shëndeti dhe rritja e mirë e fëmijëve të tij, Ellen, Edith dhe Edward, rivendosi qetësinë në jetën shtëpiake, ndërsa ligjëratat akademike e bënë edhe më të pranishëm, e pajisën me materiale të reja për botim të mundshëm dhe i siguruan të ardhura.
Në vitet 1840 Emerson u bë aktivist kundër skllavërisë dhe shpalli pikëpamjet e tij në një fjalim të fuqishëm, “Emancipimi i zezakëve në Inditë Perëndimore Britanike”, mbajtur në Shtëpinë e Gjykatës së Concord-it në gusht 1844. Pasi u bë pjesë e arenës politike me këtë fjalim, ai u bë zëdhënës me ndikim i abolicionizmit për pjesën e mbetur të viteve 1840 dhe gjatë gjithë viteve 1850, pasi e përshtati bindjen morale për “pafundësinë e njeriut privat” në denoncime të çnjerëzores së skllavërisë dhe foli vazhdimisht kundër ligjit famëkeq për skllevërit e arratisur pas miratimit të tij.
Emerson bëri udhëtimin e dytë jashtë vendit; ndërmori një turne të gjerë leksionesh në Skoci dhe Angli, duke mbajtur gjashtëdhjetë e katër leksione midis 2 nëntorit 1847 dhe 24 shkurtit 1848, në njëzet e pesë qytete dhe qyteza, dhe një seri prej gjashtë leksionesh me titull “Mendja dhe sjelljet e shekullit të nëntëmbëdhjetë”, në Institucionin Letrar dhe Shkencor në Londër.
Gjatë turneut vizitoi shumë herë Carlyle-in dhe u takua me shumë shkencëtarë të shquar dhe personalitete letrare, si Wordsworth, Thomas de Quincey, Harriet Martineau, Thomas Macaulay dhe William Thackeray. Ndoqi shfaqjet e “Mbretit Lir” të Shekspirit dhe darkoi me Frédéric Chopin-in. Kur ishte jashtë vendit, këtë herë Emerson ishte një figurë tërësisht kozmopolite dhe pas këtij udhëtimi ai u kthye në atdhe si personalitet i shquar ndërkombëtar. Fryt i rëndësishëm i këtij turneu ishte se Emerson, gjithmonë vëzhguesi depërtues, u kthye me disa ditarë plot me njohuri mbi historinë, sjelljet dhe karakterin anglez. Ai i shndërroi vëzhgimet e regjistruara në një nga leksionet më të njohura të të gjithë karrierës, të titulluar “Anglia”, disa seri leksionesh kushtuar tërësisht kulturës dhe tipareve angleze, e cila, që nga botimi më 1856, ka qëndruar si shprehja më e plotë e mendimit të Emerson-it për kulturën anglosaksone.
Një tjetër rezultat i rëndësishëm i turneut ishte se disa nga leksionet që mbajti në serinë “Mendja dhe sjelljet e shekullit të nëntëmbëdhjetë” në Londër u bënë baza e “Historia natyrore e intelektit”, një ligj vendimtar për Filozofinë e tij të Parë ose “Metafizika e re”, një seri leksionesh që i mbajti pas kthimit në Amerikë. Ai përcaktoi autoritetin e intelektit nëpërmjet një klasifikimi shkencor të vetive të tij, ku më intrigueset ishin gjenialiteti, talenti, kujtesa, vetëzotërimi dhe dimensionet morale ose etike të mendjes. Vazhdoi të punojë mbi këtë temë, duke e shtjelluar në tri seri leksionesh të rëndësishme: “Metoda natyrore e filozofisë mendore” (1858), “Filozofia për njerëzit” (1866) dhe “Historia e natyrshme e intelektit” (1870, 1871).
Një dimension i zhvillimit të Emerson-it gjatë viteve 1840 dhe 1850, të cilin e konsideroi si vendimtar për mirëqenien personale dhe profesionale, ishte pjesëmarrja në një rreth gjithnjë e më të zgjeruar të miqve intelektualë dhe personaliteteve të njohura. Korrespondenca me Carlyle-in nga viti 1834 deri më 1872 i shërbeu për të testuar idetë e tij dhe si një mundësi për të shprehur hapur ndjenjat ose, në raste të tjera, të rrëfente frikën se leksionet dhe shkrimet e tij nuk ishin në lartësinë e duhur.
Ai shtjelloi në vitet 1850 ligjet ideale të Filozofisë së Parë që Emerson kishte shpallur te “Natyra” dhe përmblodhi në mënyrë të efektshme një nga temat mbizotëruese të “Njerëz përfaqësues”, të cilën e botoi më 1850 dhe “Si të jetosh jetën”, e cila u votua në vitin 1860. Ashtu siç bëri me “Tiparet angleze”, Emerson i shkroi të dyja këto vëllime duke u mbështetur në serinë e leksioneve që kishte mbajtur. “Si të jetosh jetën” e kishte zanafillën në një seri leksionesh të mbajtura gjatë viteve 1850, megjithëse disa nga esetë në vëllim: “Fuqia”, “Pasuria”, “Kultura”, “Dhuntia” dhe “Bukuria”, janë nxjerrë nga leksionet, ashtu si “Shoqëria dhe vetmia”, një vëllim me dymbëdhjetë ese të botuara më 1870, i cili mbështetet gati tërësisht te leksionet.
Emerson e kaloi pjesën më të madhe të viteve 1860 duke ligjëruar në të gjithë Amerikën, duke redaktuar letrat e mikut të tij Thoreau, i cili vdiq në vitin 1862, duke mbledhur poezitë e tij për një vëllim që e titulloi “Ditë maji dhe poezi të tjera” më 1867 dhe duke redaktuar një përmbledhje me dy vëllime të “Vepra në prozë” e botuar më 1869.
Në vitin 1870, duket se fillon dekada në dukje për një Emerson të plakur, por ende të fuqishëm, po aq premtues sa katër dekadat e mëparshme. Humori, jo gjithmonë i dukshëm në shkrimet e tij, vërehet kur ai mori një deklaratë të hershme shitjesh për “Shoqëria dhe vetmia”. “Libri im i ri shitet më shpejt … [se] paraardhësit”, – vuri në dukje në ditar. – “Kjo nuk është për meritën e tij, por tregon se pleqëria është një reklamë e mirë. Emri yt është parë kaq shpesh, sa libri yt ia vlen të blihet”.
Ai dha leksionet “Historia natyrore e intelektit” në Harvard në vitet 1870. Udhëtoi për në Kaliforni dhe pas kthimit e kaloi pjesën e mbetur të vitit duke u marrë me përgatitjet për sezonin e leksioneve, duke punuar për një antologji të poezisë së tij të parapëlqyer që e kishte mbledhur për pesëdhjetë vjet, duke riparë ditarin dhe disa leksione për një vëllim tjetër me ese që priste të botohej. Megjithatë, nuk ishte e thënë t’i përfundonte. Më 24 korrik 1872 shtëpia iu dëmtua nga zjarri, efekti afatshkurtër i të cilit ishte zhdukja e dëshirës për të shkruar, ndërsa efekti afatgjatë ishte përshpejtimi i asaj që sot mund të diagnostikohet si sëmundja Alzheimer.
Në fund të vitit 1872, vajza e tij Ellen e shoqëroi në një udhëtim në Europë dhe Egjipt që zgjati deri në maj 1873. Ky udhëtim i krijoi një rast për një takim të fundit me Carlyle-in, miq dhe admirues të tjerë në Angli. Por këtë herë u kthye në shtëpi i parilindur. Duke pranuar gradualisht të bijat, Ellen-ën dhe Edith-ën si redaktore, dhe James Elliot Cabot-in si agjentin e tij letrar në vitin 1875, Ermerson pa në shtyp antologjinë e poezisë “Parnasi” më 1874 dhe “Letra dhe qëllime sociale”, vëllimin e eseve që kishte filluar më 1876.
Midis 25 majit 1803, kur ai lindi pa ceremoni në famullinë e Kishës së Parë në Boston nga reverend William dhe Ruth Haskins Emerson, dhe 27 prillit 1882, kur zilja e Famullisë së Parë në Concord ra shtatëdhjetë e nëntë herë duke njoftuar vdekjen e tij nga pneumonia, Ralph Waldo Emerson ishte bërë një nga intelektualët kryesorë të Amerikës, duke i dhënë atij epitetin I Urti i Concord-it.
“Gjenitë e mëdhenj kanë biografitë më të shkurtra, – shkroi Emerson, – kushërinjtë e tyre s’mund t’ju thonë asgjë. Ata jetonin në shkrimet e tyre dhe kështu jeta e tyre në shtëpi e në rrugë ishte e parëndësishme dhe e zakonshme”.
Emerson ishte i vetëdijshëm për rrezikun e tepricës, madje edhe të individualizmit të tepërt. Ai e kuptoi se një “dualizëm qëndron në themel të natyrës dhe gjendjes së njeriut. Çdo tepricë shkakton një defekt; çdo e metë një tepri”.
Emerson është figura themeluese në traditën filozofike amerikane, kurse Harold Bloom e ka parë si “ati në hije”, veçanërisht për shkrimtarë të tillë, si Walt Whitman, Wallace Stevens dhe A. R. Ammons. Mendimtarët shoqërorë i rikthehen Emerson-it, çka dëshmon ndikimin e tij në kulturën amerikane.
Ishte Emerson ai që, të paktën në aspektin letrar, vërtet e vendosi Amerikën në hartë; ai i cili krijoi për vete praktikisht rolin joekzistues të njeriut të letrave dhe për rreth një gjysmë shekulli – audienca e kritikuar, e turpëruar, ndonjëherë e hutuar, por kryesisht e frymëzuar në Amerikë dhe jashtë saj.
Matthew Arnold deklaroi se vepra e tij ishte më e rëndësishmja në prozë në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Niçe e quajti “vëlla shpirtëror”. Një nga dishepujt e tij, Moncure Conway, e ka krahasuar me Budën dhe njëzet vjet më vonë William James do ta shpallte atë të hyjnishëm.
Emerson nuk donte një brez dishepujsh, ndjekësish, por mendimtarësh origjinalë. Ai jetoi një jetë jashtëzakonisht të gjatë, produktive dhe me ndikim. Gjatë gati gjysmë shekulli që nga shfaqja në skenën amerikane si një zë origjinal i besimit kombëtar në individualizëm, optimizëm, natyrë dhe reforma sociale, fjalët e tij i shtynë bashkatdhetarët të aspironin për një nivel ideal të mendimit njerëzor dhe aftësi veprimi të paimagjinueshme për brezat e mëparshëm të amerikanëve.
Amerikanët e shekullit të nëntëmbëdhjetë përqafuan testamentin e ri amerikan të Emerson-it për besimin që ai shprehte në fuqinë e tyre individuale dhe për besimin absolut që kishte në fatin e madh të Amerikës.
Referencat
“Doracaku i Kembrixhit për Emerson-in”, Cambridge University Press, 1999
Ç