Themelimi i PKSH-së
Partia Komuniste Shqiptare (PKSH) u formua më 8 nëntor 1941, por ende sot ka paqartësi dhe mungesë të një narrative të qartë mbi emrat e pjesëmarrësve në mbledhjen themeluese. Sipas dokumenteve dhe dëshmive të ndryshme, në mbledhjen për formimin e PKSH-së morën pjesë përfaqësues nga tre grupet kryesore komuniste: Grupi i Korçës, Grupi i Shkodrës dhe Grupi i të Rinjve.
Nga Grupi i Korçës morën pjesë: Koço Tashko, Pilo Peristeri, Koçi Xoxe, Sotir Vullkani.
Nga Grupi i Shkodrës: Qemal Stafa, Vasil Shanto, Kristo Themelko, Tuk Jakova.
Nga Grupi i të Rinjve: Sadik Premtja, Anastas Lula, Ramadan Çitaku, Sinan Hasani.
Gjithashtu, në mbledhje ishin prezent edhe përfaqësues jugosllavë, Miladin Popoviç dhe Dushan Mugosha, të cilët luajtën rolin e ndërmjetësve dhe udhëheqësve proceduralë.
Mbledhja filloi me debate të ashpra, kryesisht për mënyrën e themelimit të partisë. Grupi i Korçës kërkoi shpalljen e partisë para zgjidhjes së mosmarrëveshjeve mes grupeve, ndërsa Grupi i të Rinjve kundërshtoi këtë qasje. Pas ndërhyrjes së Miladin Popoviçit, propozimi për formimin e PKSH-së u hodh në votim dhe u miratua. Në fund të mbledhjes, më 8 nëntor 1941, PKSH u shpall zyrtarisht dhe u zgjodh një Komitet Qendror i përkohshëm me anëtarë: Qemal Stafa, Koçi Xoxe, Tuk Jakova, Enver Hoxha, Ramadan Çitaku, Gjin Marku dhe Kristo Themelko.
Fundi i themeluesve të PKSH-së
Pas themelimit të PKSH-së, filloi një seri spastrimesh brenda partisë, kryesisht nga Enver Hoxha, për të konsoliduar pushtetin e tij.
1. Qemal Stafa – U vra në një përpjekje me forcat italiane më 5 maj 1942, megjithatë ka dyshime se vrasja e tij mund të ketë qenë e nxitur nga rivalitetet e brendshme.
2. Vasil Shanto – U vra më 1943, gjithashtu në rrethana të paqarta që kanë ngjallur dyshime për një eliminim të orkestruar.
3. Anastas Lula dhe Sadik Premtja – Të dy u përjashtuan nga Komiteti Qendror më 1943.
• Lula u pushkatua nga partizanët nën akuzat për tradhti, ndërsa Premtja u arratis në Francë pas përpjekjeve të përsëritura për ta eliminuar.
4. Koçi Xoxe – Pas Luftës, Xoxe, njeriu më i fuqishëm pas Enverit, u akuzua si agjent jugosllav dhe u ekzekutua më 1949.
5. Tuk Jakova – Kundërshtoi Enverin në vitet 1950. U shkarkua, u arrestua dhe vdiq në burg.
6. Sotir Vullkani – Pas Luftës u hoq nga të gjitha funksionet dhe jetoi në varfëri deri në vdekjen e tij.
7. Kristo Themelko – U përjashtua pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe vdiq në kushte të vështira.
8. Ramadan Çitaku – U la në harresë dhe përfundoi i izoluar, duke vdekur në 1990, në varfëri dhe izolim.
9. Koço Tashko – U akuzua si pro-sovjetik dhe vuajti vite në burg. Vdiq në internim.
10. Pilo Peristeri – I vetmi që i mbijetoi regjimit të Hoxhës pa u goditur rëndë. Edhe pse përjetoi presione të vazhdueshme, jetoi deri në fund të jetës si një figurë formale.
11. Sinan Hasani – U dërgua në Kosovë gjatë Luftës dhe nuk u kthye më në Shqipëri. Në Jugosllavi, arriti deri në postin e Presidentit të Jugosllavisë.
Nga të gjithë themeluesit e njohur, pothuajse të gjithë përfunduan të vrarë, të përjashtuar ose të dënuar me burgim, me përjashtime të rralla si Pilo Peristeri dhe Sinan Hasani.