Ka ndodhur një përmbysje e madhe. Jo ajo që vjen me krismën e revoltës apo me shembjen e një regjimi, por një përmbysje e heshtur dhe rrëqethëse, që ndodh në brendinë e fjalës, në ngërçin e kujtesës, në deformimin e rrëfimit. Është një përmbysje që nuk kërkon dhunë fizike për të triumfuar, sepse ajo operon në nivelin më të thellë: në mënyrën si emërtojmë, si kujtojmë, si kuptojmë. Jemi dëshmitarë të një dukurie që, ndonëse ngjan groteske, është bërë thuajse normale: spiuni ngjitet në tribunën publike si shkrimtar, si “zë kombëtar”, si “i penduar i mençur”, ndërsa patrioti, ai që dikur mishëronte përkushtimin dhe ndershmërinë, qëndron përkrah tij, e promovon, e legjitimon, madje edhe e lartëson.
Kjo nuk është më një ndodhi individuale apo ndonjë devijim rastësor, por një simptomë e thellë kulturore, një deformim i gjatë në kohë, që dëshmon zhvendosjen e rrezikshme të kufijve moralë dhe estetikë, deri në atë pikë ku drita dhe hija ndërrojnë vendet pa u vënë re.
Në historinë e vetëdijes kolektive, patrioti dhe spiuni kanë qenë dy pole të papajtueshme: njëri përfaqësonte vetëflijimin për të përbashkëtën, tjetri dorëzimin e saj për një interes personal.
Por sot rolet nuk përplasen më; ato ndërthuren, bëhen bashkë, deri në pikën ku ndarja midis tyre bëhet e turbullt, pothuaj e pakuptueshme. Kur patrioti del në skenë për të lavdëruar një spiun, nuk kemi më të bëjmë me dy individë, por me një sistem që i ka konsumuar dhe ricikluar identitetet. Kjo bashkëjetesë nuk ndodh nga ndonjë pajtim i brendshëm, as nga ndonjë reflektim mbi gabimet, por si pasojë e një shpërbërjeje më të thellë të vlerave.
Spiuni, i shndërruar tashmë në “shkrimtar”, nuk i qaset artit si pastrim, si dritë, por si strehë. Ai shkruan për ta rishkruar kujtesën, për ta ndërruar narrativën, për ta shndërruar fajin në stil, për ta zbukuruar tradhtinë me metafora. Por më i dhimbshëm sesa ky akt i falsifikimit është pranimi i tij nga vetë ai që duhej të kishte qenë i fundit që e bënte këtë: patrioti. Heshtja e tij, lavdërimi i tij, është akt i kompromisit, një marrëveshje e heshtur që legjitimon të shkuarën për të ruajtur njëfarë pozite në të tashmen. Dhe kështu, jemi përballë një estetike të re, asaj që nuk lind nga vlera, por nga konformizmi. Kjo është estetika e kompromisit, ku e keqja vishet me petkun e artit, dhe publiku, i mpirë nga lodhja kolektive, e pranon pa reaguar.
Në këtë peizazh të shtrembëruar, ndodh një dukuri edhe më e thellë: kthimi i figurës publike në simulakrum.
Patriotizmi nuk matet më me sakrificën, por me ekspozimin mediatik. Shkrimtari nuk vlerësohet për të vërtetën që thotë, por për formën që përdor. Në këtë treg të përmbajtjeve të zbrazura, spiuni dhe patrioti bëhen dy aktorë të së njëjtës shfaqje. Ata nuk i bashkon ideali, as e kaluara, por nevoja për të qëndruar mbi ujë, për të mos u harruar. Dhe kur harresa kërcënon, edhe spiuni bëhet nostalgjik, edhe patrioti bëhet i butë.
Por kush i lidh? As miqësia, as shpirti i pendesës. I lidh sistemi. Një sistem që nuk ka më busull morale, por vetëm mekanizma funksionalë; që nuk ndërton mbi ndarjen e drejtë të dritës dhe hijes, por mbi pazaret e heshtura, mbi rrjetet e interesave, mbi amnezitë e programueshme. Ky sistem nuk ka nevojë për të vërtetën, por për figura që e prodhojnë zhurmën e saj. Ai shpërblen të zhdërvjellëtit, ata që dinë të këmbejnë identitetin për pak vëmendje, dhe dënon me heshtje ata që ngulin këmbë në ndarje të qarta. Në këtë sistem, patriotët bëhen pjesë e një kompromisi për të ruajtur një pozitë simbolike, edhe nëse ajo bie ndesh me vetë thelbin e asaj që kanë përfaqësuar.
Kjo dukuri nuk është thjesht një zhgënjim personal apo një devijim i rastësishëm; ajo është simptomë e një krize të thellë kulturore dhe shpirtërore, një ndotje e heshtur që depërton në vetë qelizat e ndërgjegjes kolektive. Ajo na mëson, me një qartësi të dhimbshme, se nuk mjafton të kesh qenë patriot në një kohë të caktuar për të mbetur i tillë përgjithmonë; se asnjë qëndrim i dikurshëm nuk garanton pastërtinë e qëndrimit të sotëm, kur e keqja ndërron formë dhe maskohet si progres. Më tragjike se vetë faji është momenti kur njeriu pajtohet me të dhe i jep atij përkufizime të reja, më të buta, më të pranueshme. Dhe më e dhimbshme se tradhtia, është ajo amnezi kolektive që e përkthen në narrativë kombëtare, në roman të lavdishëm, në mit të stisur.
Le të mos jetë ky reflektim një moralizim, por një thirrje për kthjelltësi, një ftesë për ta ruajtur ndjeshmërinë e hollë ndaj së vërtetës, për ta mbrojtur artin nga përdhosja që ndodh kur ai shndërrohet në alibi të mëkatit. Sepse kur fjalët shkretohen nga brenda, kur emrat mbajnë petkun e kundërt të përmbajtjes së tyre, kur spiuni bëhet zë i lartë publik dhe patrioti hesht a buzëqesh pranë tij, atëherë nuk është fjala që udhëheq shoqërinë, por mjegulla. Dhe në atë mjegull, ajo që humbet e para nuk është rruga, por drita që do ta ndriçonte atë./HEJZA/