Nga Enis Sulstarova
1. Mali Magnetik
Historiani amerikan Stiven Kotkin [Stephen Kotkin] ka shkruar një nga studimet më të vlerësuara për stalinizmin, monografinë “Magnetic Mountain: Stalinism as a Civilization” (“Mali Magnetik: Stalinizmi si qytetërim”). Studimi i Kotkinit përqendrohet te ndërtimi dhe zhvillimi i qytetit të Magnitogorskit (Mali Magnetik) në rajonin e Uraleve të Bashkimit Sovjetik. Sikurse lindja e qytetërimeve gjurmohet mbrapsht në histori te krijimi i qyteteve të para, po ashtu edhe Magnitogorski u projektua nga elita komuniste në fund të viteve 1920 jo vetëm si qyteti i parë industrial që do të ngrihej për nxjerrjen dhe përpunimin e mineraleve të hekurit, por edhe si një fillesa e një qytetërimi alternativ modern, i cili do të konkurronte me sukses e do të tejkalonte modernitetin kapitalist. Themelimi i Magnitogorskit shënonte “revolucionin e dytë” në Bashkimin Sovjetik, siç quhet prej shumë studiuesve mobilizimi gjigand i shtetit dhe i shoqërisë sovjektike në fund të viteve 1920 e deri në fillim të Luftës së Dytë Botërore, për kolektivizimin e bujqësinë dhe industrializimin e shpejtë të vendit. Ky “revolucion”, i drejtuar nga burokracia partiako-shtetërore, u karakterizua nga vdekje të miliona njerëzve nga uria, nga vrasja e burgosja e qindra mijëra të tjerëve, nga jetesa nën terror e pjesës tjetër të popullatës, por njëkohësisht edhe nga një lëvizshmëri e madhe shoqërore, që u dha mundësi shumë njerëzve të nisnin profesione e jetë e reja.
Duke e marrë Magnitogorskin si rast studimor, Kotkini shqyrton eksperimentin e krijimit në praktikë të një shoqërie moderne sipas recetave të nxjerra nga ideologjia marksiste-leniniste. Meqenëse eksperimenti kishte në qendër planifikimin e prodhimit dhe të konsumit me metoda racionale, komunistët sovjetikë pretendonin varianti i tyre i modernizimit ishte sipëror ndaj “spontanitetit” kapitalist dhe pasigurisë endemike që ky shkaktonte. Shteti projektoi ndërtimin e fabrikave gjigande për shkrirjen e metaleve dhe prodhimin e çelikut dhe pranë fabrikave lindën qytete të reja, si Magnitogorski, që u populluan më së shumti me ish-fshatarë të shndërruar në minatorë, metalurgë, mekanikë, inxhinierë, drejtues, nëpunës, mësues, aktivistë të organizatave partiake, gazetarë, artistë etj. Shumë prej tyre, pavarësisht prej mungesave e vështirësive të ndryshme në jetën e përditshme dhe manovrimeve me pushtetarët për hir të mbijetesës, e shihnin veten me krenari si realizuesit e botës së re, për të cilën u fliste pareshtur propaganda shtetërore. Punëtorët dhe banorët e Magnitogorskit me veprimet e tyre të përditshme shihen prej Kotkinit si dëshmi se, sikurse e thotë filozofi Mishel Fuko [Michel Foucault], pushteti është jo vetëm shtypës, por edhe produktiv. Në këtë linjë arsyetimi, Kotkini shkruan se stalinizmi nuk duhet parë vetëm si një diktaturë totalitare, por edhe si një “tog vlerash, identitet shoqëror, mënyrë jetese” (S. Kotkin, “Magnetic Mountain”, Berkeley, 1995, f. 23). Magnitogorski nuk u ndërtua vetëm për të farkëtuar metalet, por edhe për të “farkëtuar” proletariatin e ri me ndërgjegje socialiste. Kjo do të thoshte se Magnitogorski – kompleksi industrial dhe qyteti – u planifikua si një aparat i madh për disiplinimin i popullatës, në shërbim të ndërtimit të socializmit. Edhe pse shpeshherë nuk funksiononte ashtu siç pritej prej tij, ky aparat la gjurmën e tij mbi subjektet njerëzore mbi të cilët shtrihej.
Kotkini nuk e mohon natyrën totalitare të stalinizmit, mirëpo ai vëren se projekti totalitar nuk mund të zbatohej në praktikë pa pjesëmarrjen e masave. Pjesëmarrje në projektin totalitar nuk do të thoshte të besoje te objektivat e tij, apo të miratoje metodat e përdorura për të realizuar ato, por do të thoshte të tregoje me fjalë dhe sjellje besnikërinë ndaj ideologjisë. Sigurisht që ndërsa së jashtmi i shprehje besnikëri stalinizmit, diçka nga ideologjia depërtonte brenda teje, edhe nëse kishe motive të thella që të bënin ta urreje regjimin. Në krahun tjetër, nuk përjashtohet se shumë individë e përkrahnin sinqerisht aspektin e drejtësisë sociale të stalinizmit, të shprehur përmes rrjeteve të shërbimeve publike, edhe pa e besuar me domosdo pjesën tjetër të ideologjisë që fliste për kolektivizimin si mjetin më të mirë për të arritur deri te komunizmi. Siç e vëren Kotkini, shumë qytetarë binin dakort me regjimin për sa i përket sigurimit të strehimit nga shteti, edhe nëse në praktikë ajo që ndodhte nuk ishte pikërisht ajo që prisnin njerëzit e thjeshtë. Përparësia e regjimit ishte kontrolli mbi popullatën “nomade” të të pastrehëve dhe në kushtet e pamjaftueshmërisë materiale ajo përkthehej në jetesën e përbashkët të disa familjeve, të ngjeshura në hapësira që ishin konceptuar vetëm për një. Nga humbja e privatësisë familjare përftohej mbikëqyrja e përbashkët e gjithsecilit dhe ishte regjimi ai që dilte i fituar (po aty, f. 194-196).
Sipas Kotkinit, të jetoje e të punoje në Bashkimin Sovjetik në periudhën staliniste do të thoshte të mësoje “të folurën bolshevike”, e cila ishte gjuha e detyrueshme për identifikimin e vetes dhe për të ndjekur interesin tënd në të gjitha fushat. Përdorimi i “të folurës bolshevike” ishte i domosdoshëm që nga autobiografia, që nga mënyrat e tjera të ndërveprimit me pushtetin sovjetik, e deri te lidhja e jetës së përditshme me panoramën më të gjerë shoqërore e politike të kohës. Edhe për ta kundërshtuar bolshevizmin duhej të përdorje “të folurën bolshevike”. Madje, terrori shtetëror bëhej i pëlqyeshëm për masat atëherë kur tehu i tij binte mbi burokratët vendorë që kishin grumbulluar pasuri, privilegje e pushtet, përkundër frymës barazimtare që përhapte ideologjia zyrtare. Kjo e fundit ishte e kudondodhur në vitet 1930, ishte e shkrirë me praktikat e përditshme, të cilave u jepte tonin “revolucionar”, “socialist” e “proletar”, përkundër dhe në konkurrencë me praktika të ngjashme “prapanike”, “kapitaliste” e “borgjeze” që ndodhnin përtej kufijve të Bashkimit Sovjetik.
Në afat të gjatë, thotë Kotkini, stalinizmi, me gjithë frazeologjinë bombastike për t’ia kaluar ekonomisë kapitaliste, krijoi një modernitet të ngurtë që nuk mund të evoluonte, prandaj ishte i destinuar të dështonte. Struktura industriale e komanduar nga shteti që u ngrit në vitet 1930 ishte kopjuar nga trajta fordiste të prodhimit zinxhir të makinerive. Pasi në Perëndim fordizmi ia la vendit formave më të zhdërvjellëta të prodhimit, të orientuara për nga konsumi dhe inovacioni shkencor, paria komuniste e Bashkimit Sovjetik e kuptoi se shoqëria sovjetike duhej reformuar në drejtimin e tregut të lirë dhe garantimit të lirisë individuale në raport me shtetin. “Perestroika” dhe “glasnosti” i Gorbaçovit synonin një fazë tjetër imituese të modernitetit perëndimor, mirëpo këtë radhë pjesëtarë të tjerë parisë komuniste dhe shumë qytetarë ishin të vendosur të përqafonin trajtën “origjinale” të kapitalizmit.
2. Shqipëria në qytetërimin stalinist
Bashkimi Sovjetik, si shteti i parë socialist, krijoi një model të regjimit parti-shtet i cili mund të imitohej apo transplantohej në shtete të tjerë. Sovjetizimi i atyre vendeve që u përfshinë në kampin socialist me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore, shënon jo vetëm shtetëzimin e pronës private, kufizimin e tregut, imitimin e ideologjisë staliniste dhe të institucioneve sovjetike, por edhe të vlerave, kulturës, e ligjërimeve që mbanin etiketën “socialiste”. Libri i historianit Elidor Mëhilli “From Stalin to Mao: Albania and the Socialist World” (“Nga Stalini te Maoja: Shqipëria dhe bota socialiste”), përshkruan me hollësi përfshirjen e Shqipërisë në “qytetërimin socialist”, në fillim si vasale e Jugosllavisë, më pas si anëtare e kampit socialist të kryesuar nga Bashkimi Sovjetik e në fund si ruajtëse e vetme e stalinizmit në Evropë.
Nëse Kotkini shkruan për “qytetërim stalinist” në formim e sipër në Bashkimin Sovjetik të viteve 1930, Mëhilli në hapje të librit përdor në mënyrë të këmbyeshme termat “qytetërim socialist” dhe “qytetërim sovjetik”, duke kuptuar me këta të njëjtën hapësirë gjeografike ku modernizimi u karakterizua nga kontrolli e planifikimi shtetëror i ekonomisë, nga ideologjia marksiste-leniniste dhe nga dhe vlerave të lidhura me të. Sigurisht që ka nuanca nga njëri term te tjetri, mirëpo në një masë të madhe ata përkojnë deri në vitet 1950. Siç e tregon Kotkini, “revolucioni i dytë” i nisur nga Stalini përcaktoi institucionet dhe praktikat që do të karakterizonin socializmin si një model alternativ ndaj kapitalizmit. Në këtë fazë qytetërimi “socialist” fare mirë mund të quhet edhe “stalinist” edhe “sovjetik”. Përhapja e tij më e madhe jashtë kufijve të Bashkimit Sovjetik ndodhi në vitet 1945-1953, në kohën kur udhëheqësi i komunizmit botëror ishte vetë Stalini. Sovjetizimi ishte baraz me stalinizimin dhe Bashkimi Sovjetik ishte “mali magnetik” që tërhiqte drejt vetes lëvizjen komuniste botërore. “Revizionizmi” jugosllav dhe më pas ai hrushovian modifikuan aspekte të socializmit shtetëror, por pa prekur zemrën e tij: epërsinë e politikës mbi ekonominë, të planifikimit shtetëror mbi “kaosin” e tregut dhe drejtimin e shtetit nga një parti e vetme politike. Mao Ce Duni tentoi që Kinën ta kthente në një pol tjetër të komunizmit botëror, që do të konkurronte me Bashkimin Sovjetik. Në vitet 1970-1980 Shqipëria u shfaq si ruajtëse e pastërtisë së stalinizmit, përballë revizionizmave të llojeve të ndryshme. Kështu, “qytetërimi socialist” në dekadat e fundit para rënies u karakterizua nga përçarja politike dhe ideologjike e shteteve socialiste dhe e partive komuniste. Ai nuk mund të ishte më sinonim i “stalinizmit” dhe as i “qytetërimit sovjetik”. Situata në kampin socialist i ngjante deri diku mesjetës në Evropë, ku feja dhe vlerat e përbashkëta të krishterimit nuk pengonin rivalitetet dhe luftërat midis princave.
Lokalizimin e “qytetërimit socialist” në një shtet të prapambetur e periferik si Shqipëria, Mëhilli e konsideron si një lloj laboratori për shqyrtimin e bashkëpunimit dhe rivaliteteve transnacionale në botën komuniste. Historia e Shqipërisë komuniste nuk mund të reduktohet në qëndresën e shoqërisë ndaj një sistemi politiko-ekonomik të imponuar nga Partia e Punës. Sigurisht që terrori, kampet e punës, burgjet, spiunët e Sigurimit, “puna vullnetare”, varfëria materiale e kulturore e karakterizuan komunizmin shqiptar, por historia e tij do të ishte e paplotë pa kreditë e shteteve socialiste, industrializimin, makineritë, planet urbane, bursat e studimit, filmat sovjetikë, specialistët e huaj, “metodën sovjetike” të punës, “stakhanovët”, dhe pa mijëra huazime të tjera nga Bashkimi Sovjetik e vendet e tjera të kampit socialist. Tharja e kënetave, kooperativat e Stacionet e Makinerive dhe Traktorëve, ndërtimi i kombinateve dhe projektimi i qytezave industriale ishin aspekti material i qytetërimit socialist, aq sa “kantieret e ndërtimit u bënë simbolikë e ndërtimit të socializmit” (E. Mëhilli, “From Stalin to Mao”, Ithaca, 2017, f. 15). Në vitet 1940-1950, breza fshatarësh u shndërruan në punëtorë e intelektualë dhe gjatë procesit mësuan “gjuhën” e socializmit për të interpretuar botën dhe veten e tyre në të. Mbi të gjitha, socializmi u ofronte një horizont të modernizimit: autoritetet partiake sovjetike dhe shqiptare binin dakort se Shqipëria e viteve 1950 i ngjante Bashkimit Sovjetik në vitet 1930, dhe ky pohim do të thoshte se vendi më i varfër i kampit socialist në Evropë mund të bëhej një vend industrial, duke ndjekur rrugën e përshkuar nga Bashkimi Sovjetik. Partiakët dhe specialistët shqiptarë dërgoheshin për ta marrë përvojën sovjetike në Gjeorgji, Armeni, Azerbaixhan, Dagestan e deri Uzbekistan, sepse, sipas këndvështrimit perandorak të komunistëve në Moskë, Shqipëria kishte elementë të përbashkët me këto republika periferike sovjetike (po aty, f. 54-61).
Stalinizmi ofronte modernizim brenda vendit dhe një rol në politikën ndërkombëtare. Elita komuniste shqiptare mund të shfrytëzonte burimet e një hapësirë të gjerë, nga Adriatiku deri Kore të Veriut e në Kubë dhe njëkohësisht të ruante pavarësinë e Shqipërisë. Partia e Punës e përdori me sukses ligjërimin stalinist për t’i ikur shtrëngimit jugosllav dhe për të përfituar ndihma të gjithanshme sovjetike. Mirëpo, ligjërimin e stalinizmit ajo e përdori kundër vetë Bashkimit Sovjetik kur u pa se ndihmat e ekonomike po kushtëzoheshin me presionin politik për ndryshimin e linjës staliniste. Mëhilli vëren se në mesin e periudhës së shkolonizimit, “misioni qytetërues” i sovjetikëve po kthehej kundër tyre. Shqipëria po e linte orbitën sovjetike për t’u afruar me atë të Kinës, një “planet” komunist më i largët me një forcë tërheqjeje më të vogël ndaj “satelitit” në Evropë. Aleanca Kinë-Shqipëri nuk do të kishte qenë e mundur po të mos ishte ideologjia staliniste si “gjuhë” e përbashkët e dy partive komuniste që drejtonin të dyja shtetet. Madje, rusishtja ende shërbente si lingua franca e “qytetërimit socialist”: materialet teknike në gjuhën shqipe përktheheshin fillimisht në rusisht e më pas nga rusishtja në kinezisht; për materialet në kinezisht ndodhte procesi i anasjellë. Si rrjedhim, në emër të solidaritetit socialist, ndoshta për herë të parë në historinë moderne, një vend aziatik nisi t’i jepte ndihmë bujqësore, industriale dhe ushtarake një vendi evropian (shih po aty, f. 213-214). Nga ana e saj, regjimi komunist shqiptar, edhe pse nuk arrinte të mirë-ushqente popullatën e Shqipërisë, nuk ngurronte të jepte ndihma për partitë dhe aktivistë marksistë-leninistë në Perëndim, Amerikë Latine, Australi e Azi. PPSH-ja madje vendosi ta mbante krejt e vetme pishtarin e stalinizmit kur gjykoi se Partia Komuniste e Kinës po shmangej nga kursi ideologjik dhe vetë-izolimi në arenën ndërkombëtare. Paranoja e Luftës së Ftohtë në Shqipëri u përkeqësua me rritjen e mjerimit: jeta zhvillohej nën psikozën e “rrethimit imperialisto-revizionist”, socializmi duhej ndërtuar “me forcat tona” dhe populli i varfër, i rraskapitur dhe i terrorizuar duhej ta mbante lart “frymën revolucionare” e të tregonte “vigjilencë” ndaj “armikut të klasës”.
3. Sfida e Kënetës së Maliqit
Një nga lokacionet ku u luajt drama e komunizmit shqiptar është edhe Maliqi, në qarkun e Korçës. Në librin “Tharja e kënetës së Maliqit dhe ndërtimi i regjimit komunist në periferi të Shqipërisë”, historiani Artan R. Hoxha ka nxjerrë në pah se si regjimet në Shqipërinë e shek. XX, kryesisht ai komunist, e panë tharjen e ligatinës së Maliqit si një sfidë, kapërcimi i së cilës do t’i shërbente legjitimitetit të tyre. E përbashkëta e mbretërimit të Zogut, e periudhës fashiste dhe e sundimit gjysmë-shekullor të komunizmit ishte pretendimi për një shkëputje radikale nga prapambetja që kishte karakterizuar të shkuarën dhe për hapjen e një epoke të re të ndërtimit të shtetit dhe shoqërisë moderne. Tharja e kënetës në Maliq, përveç përfitimeve materiale mbarte edhe peshë simbolike, sepse “jo vetëm moçali, por edhe pesha e së shkuarës osmane do të davaritej me zhdukjen e ujërave të ndenjura. Higjienizimi i tokës ishte njëkohësisht edhe higjienizim i historisë” (A. Hoxha, “Tharja e kënetës së Maliqit…”, Tiranë, 2021, f. 6).
Edhe pse plane për tharjen e Maliqit ishin bërë qysh në dekadat e fundit të Perandorisë Osmane, deri në fund të Luftës së Dytë Botërore nuk ishte bërë ndonjë gjë e madhe dhe këneta mbetej ashtu siç kishte qenë për shekuj me radhë. Regjimi i ri komunist vendosi që këneta të thahej në vitin 1946 për të dëshmuar se ai do të kishte sukses në shndërrimin e natyrës dhe do të realizonte atë që nuk kishin mundur ta realizonin regjimet e mëparshme, në këtë mënyrë për të dëshmuar epërsinë e “punës socialiste” dhe të planifikimit qendror. Sikurse kishte ndodhur me Magnitogorskin në Bashkimin Sovjetik, puna për tharjen e kënetës së Maliqit filloi me projekte të pasakta, me makineri të pakta e të amortizuara, me vegla pune të pamjaftueshme, me kapacitete të mangëta për strehimin, ushqimin dhe mjekimin e punëtorëve. Drejtimin real e kishin përfaqësuesit e partisë, jo grupi i inxhinierëve në kantier. Mendohej se me mobilizimin e “vullnetarëve”, jo vetëm nga rrethi i Korçës, por nga i gjithë vendi, bonifikimi do të kryhej në kohë. Por drejtimi politik nuk dha rezultat në organizimin e punës, sepse shumë punëtorë të mobilizuar ishin tepër të rinj ose tepër të vjetër për të bërë punë të rëndë fizike; një pjesë e mirë e “vullnetarëve” fshatarë largoheshin nga kantieri për të kryer punët e bujqësisë në tokat e veta; të tjerë arratiseshin për fare prej asaj që e quanin “punë angari”; mungesat në punë ishin të shumta edhe prej malaries dhe sëmundjeve të tjera që përhapeshin prej kushteve të mjerueshme të punës dhe të jetesës në baraka e çadra. As përfshirja e të burgosurve nuk ndihmoi që bonifikimi të kryhej brenda afatit. Mirëpo partia e kishte gati justifikimin: dështimi iu vesh “sabotimit” të inxhinierëve të huaj dhe shqiptarë. Ishte koha e prishjes së marrëdhënieve me aleatët perëndimorë dhe meqenëse disa prej inxhinierëve ishin të diplomuar të Shkollës Teknike, me ta u sajua një “grup armiqësor”, që gjoja drejtohej nga Harri Fulci. Inxhinierët u ekzekutuan në buzë të kënetës, si një kurban ideologjik i nevojshëm për vijimin me sukses të “punës socialiste”. Tharja e kënetës do të përfundonte në vitin 1950.
Një pjesë e mirë e tokës së fituar do të mbillej me panxhar dhe etapa tjetër do të ishte ndërtimi i një kompleksi industrial për prodhimin e sheqerit. Pranë kombinatit do të ngrihej qyteza e Maliqit, e cila do të ishte një nga vendet ku fshatarët do të shndërroheshin në punëtorë dhe ku do të farkëtohej aleanca midis dy klasave, siç mëtonte ideologjia komuniste. Qyteza e Maliqit do të ishte edhe një hallkë e kontrollit të partisë mbi rrethinat rurale. Kështu, shkruan Artan Hoxha, “tharja e kënetës u shndërrua në një fushë magnetike ku ushtroheshin forca të shumta, vektorët e të cilave përvijonin jo vetëm konturet e projektit, por edhe të jetës politike dhe trajtën e vetë regjimit” (po aty, f. 145). Edhe ndërtimi i kombinatit pati peripecitë e veta, që nga “sabotimi” jugosllav e deri te ardhja e teknikëve sovjetikë. Ai punonte me humbje, për shkak të kostot së lartë të energjisë dhe të krahut të paspecializuar të punës. Megjithatë, kjo ishte dytësore për regjimin, për të cilin ndryshimi i peizazhit – kombinati i sheqerit ishte ndërtuar mbi moçalin e dikurshëm – mjaftonte për të treguar sukseset e planit të parë 5-vjeçar.
Ngjashëm me Magnitogorskin në Bashkimin Sovjetik dhe me veprat e tjera gjigande industriale të socializmit në vende të tjera, tharja e kënetës dhe ndërtimi i kombinatit të Maliqit në Shqipëri do të thoshte më shumë se sa ndryshimi i peizazhit gjeografik dhe i ekonomisë vendore. Ndryshimi i kushteve materiale ishte kushti për ndryshimin shoqëror dhe formimin e “njeriut të ri”. Siç shkruan Artan Hoxha, “kompleksi industrial [në Maliq] ishte edhe një qendër civilizuese, që projektonte modelin e vet dhe mënyrën socialiste të jetesës së klasës punëtore mbi hapësirën rurale që e rrethonte atë” (po aty, f. 254-255). Te shtresa e fshatarëve të shndërruar në punëtorë dhe që shihnin te sistemi i ri perspektivën e ngritjes së mëtejshme shoqërore, regjimi komunist siguroi shumë prej mbështetësve të vet. Me gjithë vështirësitë dhe privimet e jetës së përditshme, kjo shtresë i ishte mirënjohëse revolucionit që kishte ndodhur në Shqipërinë e pasluftës dhe nuk kishte ndonjë interes në kthimin në pushtet të të shpronësuarve. Brezat pasardhës të kësaj shtrese në vitet 1980, që nuk kishin njohur as luftën e as punën në fshat, dhe që në vend të një horizonti optimist përpara vetes shihnin një perspektivë gri (krahasuar me imazhet televizive plot ngjyra të shoqërisë së konsumit) nuk kishin motive të forta për të sakrifikuar për hir të vlerave të “qytetërimit stalinist”. Urbanizimi dhe arsimimi e kishin bërë punën e vet dhe shumë prej bijve e nipave të përkrahësve entuziastë të socializmit, u treguan të gatshëm për të provuar aventurën e kapitalizmit.
Artikull i botuar në revistën “Shenja”, korrik 2022