Poemat me motive sociale kanë qenë pak të popullarizuara në vitet ’70 të shekullit të kaluar, mbasi realizmi socialist nuk i lejonte polemikat e thelluara në fushën e artit. Funksioni socio-politik i poemës “Koineja e gjuhës shqipe” e bën Nikollë Dakajn të shprehë një dallueshmëri në kontekstin e gjinisë së poezisë, e cila lëvrohej rëndom brenda kornizave të mirë dallueshme të politikës së ditës caktuar nga ideologjia mbizotëruese e marksizmit, vënë në praktikë edhe në shkencën e gjuhësisë, në Shqipërinë e viteve ’70.
Ndalimi i publikimit të shkrimit në dialekt, u bë një pengesë më shumë për shpresat e publikimit të prodhimit letrar të Nikoll Dakës gjatë komunizmit dhe politikat kulturore dhe linguistike, lanë gjurmë më të thella në krijimtarinë e tij sesa vuajtja e tij në burgjet komuniste deri në vitin 1987.
Poema Koineja, ka qarkulluar në formë Samisdati, në rrethin e shkrimtarëve Shkodranë duke ndikuar në ruajtjen e një qendre disidence kulturore krahas mendimit shkencor alternativ për gjuhën, që më pas u quajt “gjuha standart”. Vijues të kësaj shkolle të shkrimit të gegënsht, u bënë poetët Primo Shllaku, Zef Zorba dhe përfaqësuesit e klerit si Imz. Frano Illia, Imz. Zef Simoni, At Benedikt Dema, At Zef Pllumi, Gjergj Simoni të cilët botuan veprat e tyre mbas vitit 1990. Gjithashtu në diasporë tradita e shkrimit vijoi me Arshi Pipën e Martin Camajn dhe në Kosovë me Anton Pashkun.
Kjo temë pati ndërvepruar edhe në debatet e shkrimtarëve duke u ringjallur mbas viteve ‘90. Në kohën e shkrimit të Dakës, autorët e njohur të viteve ’30 dhe ’40, të lëvrimit të gjuhës letrare gegënishte ishin më skeptikët në pranimin e standartit të ri. Ndër ta Nikollë Dakaj mund të jetë i vetmi autor që la një vepër letrare artistike, si dëshmi e oponencës ndaj vendimit për të vendosur “Koinenë” siç e quan autori të gjuhës shqipe.
Argumentet e tij historike, logjike, ato objektive dhe subjetive arrijnë të transmetojnë nëpërmjet artit të retorikës, bindësinë e autorit të pavarur nga ideologjia. Duke lëvruar vargun klasik, ai shfaq njëkohësisht pasurinë leksikore, sintaktike dhe frazeologjike të gjuhës letrare gege. Nëpërmjet këtij autori mund të shihet dhe historia e zhvillimit të gjuhës letrare gege në fazën e fundit të saj. Mjeshtëria e vargjeve të Dakajt me kadencat, eufoninë dhe rimimet befasuese, shfaqin intertekstet e letërsisë së madhe të përkthyer e të përvetësuar nga ai.
Përveç interteksteve të Homerit, Dantes, Petrarkës dhe autorëve të tjerë lirikë, në poetikën e Nikoll Dakës, funksioni i mendimit bashkëkohor dhe kritika ndaj politikave arsimore vulgare, i bashkohet disidencës së tij, si një prej autorëve më të spikatur të letërsisë dhe pedagogjisë kombëtare.
KOINEJA
Të ndritur , Kostallari , Çabej , Domi,
e ju lavruesa të fjalës shqiptare,
sot flamurtarë të koinesë kombtare ,
që me rilindas i vegoi simptomi ,
për ta naltuar me lavdí ke stomi
kët ushtimë burrash rrufé shigjetare,
që nëpër shekuj pa u tronditur fare
mbajti shqiptarin gjallë deri te i somi ,
syni do ngritur kahë malet kreshnike,
liri e gjuhë ku shqipja arbërore
me krahë e kthetra ruajti virgjëresha
e lulëzim , e përparime t` shpesha
e jone t`ambla përhapi kumbore,
shijes s`përbashkët kurdoherë besnike .
Atje ku Dedë Gjo Luli Kuqezí
nga pluhri shekullor flamurin nxori
e n` flakë të pushkve bota vesh e mori
se nuk rron dot shqiptari pa liri ,
kur Skënderbeu na pati veshë në zi ,
mburojë çeliku erdh` e gjet jugori
e u përqafua me të bashkë malsori,
e u shkrinë dy t` folurat përbukuri .
Atje bashkuar si kokrrat në shegë
e vllazërisht të rrokur si shqiptarë,
gjuhë të përbashkët flasin toskë e gegë
dhe ambël vezullon shkëndija e parë,
që na rrëfen se si duhet me i djegë
shkurret që gjuhës na i kanë mbijtë në arë
Të mos u themi pallavrave dije ,
as të mos kapemi për gemba fyla ,
as vllau të vllanë tu` e mënjanua me brryla
kurrë t` mos e përjashtojë trashigimie,
por të dy bashkë me dashuri e shije
t` këndojnë së bashku porsi dy bylbyla
e manushaqe t` mbjellin zymbyla
në kopshtin e ksaj gjuhe Perendie .
Thjeshtia t` mbretërojë e bukuria
e t` jehojë fjala me gojë rrumbullake
si gurgullima e krojeve ndër male
e n` pah moria e trajtave të dale :
malore, qytetare , fusharake
dhe veshë e mendje t` i lurtojë larmia.
Mbet shtang atdheu, papritmas kur drejtshkrimi
na doli koiné, që tjetër s` ishte ,
veç plot toskrishtja plus fjala ranishte .
Kongresi mbarë u tund nga shungullimi
e arbreshë, e kosovarë, që lodhë mërgimi
e malli për atdhenë këputë i kishte ,
brohoritën me tjerët si ferishte
pa ua pré mendja se ku ishte synimi .
Gjuha e tri t` katrave të kombit tonë ,
gegrishtja e lashtë, e humbi aty shtetsinë
pa të drejtë shkolle, shtypi , skene e fjale
as s` iu desh gja që bani aq jehonë
e n`kulme shqipes ia çoi letërsinë :
nji prej kryesisë e shpalli klerikale .
S` ka atdhetár që s` asht për koinenë ,
për shqipen e njësuar vezullore,
ku t` përpajnohen t` folmet krahinore
e ku secili ta ndjejë gjallë të venë ;
ku e vjetra t` gërshetohet me të renë
e veriore t` ecin e jugore
të rrokura si motra dorë për dore
me n` ballë si ideal gjithmonë atdhenë .
Por kur koineja t` jetë vetëm fjalë goje,
prapa së cilës me dredhi Mineja
kambën e ndyrë edhe ma lart ta çoje,
çdo atdhetár do brofë porsi rrufeja
nga rrokullima gjuhën ta shpëtoje
e përpjetë shtigjeve t` i prijë të reja .
S` ecë para gjuha me ligjë e dekrete ,
as me vendime gjuhtarësh gjysmakë ,
që vetë të zbetë fjalën e kanë e t` pakë
e s`u shkon proza as vargu nuk u vete .
Mjeshtria e fjalës, zotësi në vete,
thithet në vogëlí nga gjyshja plakë ,
merr turr e rritet, digjet zjarr e flakë
e n` gojë t` poetit buron si mjaltë blete.
Poeti lule n` lule porsi bleta
fjalët qëmton e shprehjet e vetishme
që nëpër popull tingullojnë ma bukur
e thurë me to kangët e madhërishme
përmbi atdhenë e anët që ka jeta
me nji gjuhë flakë që fluturon si flutur .
Themelet gjuhës ia ngulit poeti :
në bark e n` shpinë ai t` folurat i kthen
tue zgjedhë çka trillit ma për shtat i bjen,
që t` mos përkundet turbull si dallgë deti ,
po qartë të vezullojë ashtu si mjeti .
Popullit e letrarvet u rrëfen
çka vret në vesh e veshit çka i pëlqen ,
ç` asht krunde e huaj dhe ç` asht miell i veti .
E nuk ven ligj, por zgjon e kalitë shijet,
nuk urren t` folmet as nuk përbuzë fiset,
ngado të shtrihen skajeve t` atdheut ;
hollë i përzien ai dritat e hijet
e n` kraharor i ngrohë tëtana viset,
si dielli , rrezet që ia hapë mbarë dheut .
Ç` ka paskajorja që të përjashtohet
nga gjuha si nepërkë, kur e përdorë
shumica e kombit ? Si, vallë, kambë e n`dorë ,
larmia e tingujve të varfërohet?
Për çka theksimi turk nuk zëvendsohet
nga tonet tona të bjeshkve me borë ,
atdheut e gjuhës që na i rrinë kurorë ,
po gjuhve t` huaja jona urë u shtrohet?
Pse shqipja jonë me plot lavdí e nderë,
titanike si populli që e foli,
t` mos i rrahë flatrat me u ngjitë dhe nji herë
n` fronin e bukurisë ku motit ishte ,
kur gjuhët tjera n` at Europë ferishte
për bukuri asnjena nuk ia doli
N` djep kur belbzonte fjala helenike
e ligjerata endè s`kish lé romake ,
në trevat gjelbrore ballkanike,
nga vala e Jonit tek alpet verjake ,
pinjollë e landës s` hershme pellazgjike ,
njomzë e kërthnestë e degve iliro – trake ,
kjo gjuha jonë e bukur e fisnike
në gojë t` Orfeut ushtonte fluturake
e i shkonin mbrapa t` mallëngjyera pyjet
e ndaleshin lumejt veç ta dëgjonin,
e bashkë jehonë i banin toka e qielli ,
me lár e lule edhe ia thurnin fronin
e bukurisë mbi dhé tok hana e dielli
e brohorisnin : «Rroftë»! së larti yjet .
Ajo qiellorve e kreshnikve u këndonte,
Diellit e Hanës kreshtave tue lé
e dragojve ndër djepa e nuses s` re
e Tokës nanë , të mirat që prodhonte.
E gojë në gojë jehona fluturonte
nga Deti i Zi në Tunë e në Dioklé
e dikohej luginave rrëké
si gurrë hyjnore , që n` Auzonie e çonte
e në Heladë ujin e gjallë e t` kthiell,
gojën e artë ku njomë e pat Homeri ,
mëninë e Akilit për ta ngritë në qiell .
Kjo qe lavdia e gjuhës sonë e nderi
dhe për ta ngjitur përsëri ke gurra ,
nuk don kërthingla , por sokola e burra .
Shkodër, më 1972 nga libri i Nikoll Dakës “Koineja e gjuhes shqipe” Tirane, 2008
Publikoi: Leka Ndoja