Nga Agim Morina
Në një ditë si kjo, një vit e tre shekuj më parë, vdiq Pjetër Bogdani, një nga personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare. I lindur në një katund të Hasit të Prizrenit, që sot nuk ekziston më, i edukuar në një rreth kulturor hasjan mjaft të çmuar për kohën, ai u shkollu për prift në Ciprovec të Bullgarisë dhe në Kolegjin e Propagandës Fide në Romë, megjithëse pati dëshirë të studionte për mjekësi. Ndoshta një nga arsyet që e ktheu nga kjo rrugë ishte fakti që i përkiste një familjeje me tradita klerikale. I ungji i tij ishte Ndre Bogdani, argjipeshkëv i Ohrit dhe i Shkupit. Këtë rrugë do të vazhdojë edhe nipi i tij, Gjergji. Por nuk ka qenë pa ndikim edhe synimi që, si prift, të bënte përpjekje, sa të ishte e mundur, me rujtë substancën e fesë katolike ndër shqiptarë, me idenë që duke e rujtë katolicizmin do ta runte edhe shqiptarinë. Kështu orientimi i tij profesional nuk ishte vetëm përcaktim personal, por edhe mision fetar e kombëtar. Prandaj, për shkak të rrethanave të kohës, një mjek i ardhshëm u bë jo vetëm pjesë e synimeve të Vatikanit, e Propagandës Fide, për të shpëtu çfarë mund të shpëtohej nga feja katolike, që po shkërmoqej çdo ditë e më shumë në trojet arbërore, por u bë edhe luftëtar i rezistencës kombëtare kundër pushtimit otoman. Misionarizmi i një pjese të madhe të klerit katolik shqiptar nuk mund të kuptohet ndryshe, pos me këtë kompleksitet rrethanash, me këtë ndërthurje të domosdoshme fetaro-kombëtare. Njësoj do të ngjajë më vonë edhe me klerikët ortodoksë e islamë shqiptarë, të cilët do t’i prijnë luftës për emancipim dhe çlirim nga pushtuesit. Çfarë ësht kombëtare në këtë kohë? Lufta për mbrojtjen e gjuhës shqipe, lufta për çlirimin e shqiptarëve nga pushtimi, përpjekja për krijimin e shtetit të pavarur kombëtar.
Shpjegimi për këtë situatë ësht i thjeshtë: shtresa e vetme e arsimuar e kohës ishte shtresa religjioze e popullsisë. Kjo shtresë për të qenë e frytshme në punën e saj për një mision religjioz, përgatitej nga institucione shum cilësore të kohës. Por, kjo kishte edhe kundërefektin e saj: prodhonte një klasë të ndërgjegjshme për vetveten, për prejardhjen, për veçantinë kombëtare e gjuhësore. Dhe, në një mënyrë, ishte unitet i interesave të kundërta, veçorive që fërkoheshin mes vete duke i pagu një çmim njëra-tjetrës.
Edhe veprimtaria e Pjetër Bogdanit, dhe e shtresës që i takonte, nuk mund të kuptohet pa këtë kundërthënie të brendshme. Nga një personalitet i naltë fetar, edhe në hierarkinë e administratës kishtare, edhe në hierarkinë ditunore të kohës – Bogdani ishte doktor i teologjisë dhe filozofisë – ai do të bëhet edhe aktor i rëndësishëm politik shqiptar, në mos më i rëndësishmi i kohës. I gjendur në pikën më kritike të lëvizjeve tektonike politike, ky klerik u kthy në udhëheqës të një lufte për liri të popullit të vet. Sidoqoftë, për të arrijtë deri këtu Bogdani u desh të paguajë dhe pagoi një çmim: për Vatikanin flijoi dëshirën e tij për me u bë mjek, për popullin e vet flijoi jetën e tij. Brenda flijimit të parë, ai pagoi edhe një çmim tjetër: u bë pjesë e një ideologjie prapavajtëse dhe anti-iluministe, pjesë e lëvizjes kundërreformiste, që kishte nisë dhe vepronte me një ashpërsi të madhe nga Vatikani në atë kohë. Në pamje të parë duket se ideologjikisht, Bogdani i kundërvihej lëvizjes që i takonte Buzuku, reformizmit dhe lëvizjes iluministe të kohës, që kishte nisë në Europën Perëndimore një shekull e gjysmë më parë. Kur analizohet vepra e tij, Çeta e Profetëve, çdo argument i tij fetar nis e mbaron në këtë sferë të propagandës së skajshme katolike të kohës. Fjala vjen, Bogdani mbështet, pa asnjë ngurrim, teorinë gjeocentrike të sistemit diellor, nuk bën dallim të qartë mes astrologjisë dhe astronomisë, bëhet bartës i ideve të jezuitëve kundër kalvinistëve dhe hebraizmit. Por, në mënyrë të veçantë Bogdani kundërshton islamizmin. Ky qëndrim i ashpër dhe i pakompromis nuk vinte vetëm nga botëkuptimet dhe kundërshtitë religjioze, por në radhë të parë nga ballafaqimi politik: islami ishte religjion i një shteti që e kishte pushtu atdheun e tij.
E tërë kjo, megjithatë, ësht vetëm pamja sipërfaqësore. Këmbëngulja e tij që libri të botohej në shqip, i kushtoi atij një pritje prej gati 20 vjetësh, sepse Vatikani nuk pranonte botimin vetëm në shqip. Por, edhe më vonë, kur Bogdani e përktheu në italishte e latinishte, si duket, Vatikani nuk tregonte gatishmëri që kjo vepër të botohej. Prandaj, ai u detyru të lusë mikun e tij, kardinalin Barbarigo, që ta ndihmonte me botimin e veprës në Padovë.
Botimi i veprës dëshmoi se këmbëngulja e Bogdanit kishte qenë e arsyeshme. “Çeta e profetëve” paraqet margaritarin, ndër më të shkëlqyeshmit, në historinë e letërsisë shqipe, për gjuhën e rrjedhshme, të saktë, të përpunuar deri në nivele që ndonjë studiues të huaj e ka bë të mahnitet dhe të mos besojë që shqipja e kohës ka mundë t’i qëndrojë shtyllës italishte e latinishte përbri. Por, Pjetër Bogdani, megjithatë, ia doli. Vepra e tij e dëshmon këtë sot e gjithë ditën. Në këtë vijë nuk do të duhej të humbej nga vështrimi ndihmesa jashtëzakonisht e madhe e ungjit të tij, Ndre Bogdanit, të cilit Pjetri ia din shumë për nder dhe e falënderon në parathënien e tij. Nëse kemi parasysh që i ungji ishte autor i një gramatike shqipe të shkruar në gjuhën latine, atëherë mund të kuptojmë jo vetëm peshën e ndikimit të tij tek i nipi, por edhe zhdërvjelltësinë e gjuhës së Çetës, që na mahnit edhe sot. Gramatika e Ndre Bogdanit u tret si kripa ndë ujë gjatë arratisjeve nëpër male të Pjetrit për shkak të përndjekjeve të qeveritarëve otomanë. Megjithatë, gramatika e të ungjit vazhdon të jetojë jetën e vet në veprën Çeta e Profetëve. Një analizë e plotë e sistemit gramatikor të Çetës, doemos, duhet të na shfaqë një pamje të vijave themelore të gramatikës së Ndre Bogdanit. Kështu që duke lexu Çetën e Profetëve, na lexojmë idetë e Pjetrit, nëpërmjet thellësisë dhe saktësisë gramatikore të Andresë.
Pas fërkimeve të përhershme me autoritetet otomane, gjatë gjithë jetës së tij, ardhja e armatës austriake në Gadishullin Ilirik, e me këtë edhe në trojet shqiptare, ngjalli shpresat e çlirimit nga pushteti otoman. Pjetër Bogdani mobilizoi të gjithë shqiptarët, pa dallim feje, qysh e dëshmon edhe vetë në letrat e tij, dhe iu bashku kësaj lëvizjeje anti-otomane. Bile u vu në krye të saj. Mirëpo fatet e luftës u kthyen përmbys. Gjenerali Picolomini, u sëmur nga murtaja dhe vdiq në Prishtinë. Pjetër Bogdani, i cili ishte me të dhe kreu ritet e fundit, u infektu edhe vetë dhe vdiq me 6 dhjetor 1689. U varros në oborrin e asaj që sot ësht Xhamia e Sulltan Mehmetit II në Prishtinë. Ushtria austriake, pas vdekjes së gjeneralit Piccolomini, pësoi humbje pas humbjesh. Bile pati edhe gverra të ushtrisë austriake me vetë shqiptarët, për shkak të sjelljeve të pamatura e të pamend të zëvendësit të tij, Toma Raspasanit.
Një veprim makabër ndodhi më pastaj. Në raportin që nipi i Pjetër Bogdanit i shkruan Propagandës Fide, dhe tregon se me largimin e armatës austriake dhe kthimin e otomanëve në Prishtinë, kufoma e ungjit të tij, Pjetrit, u nxor nga varri dhe iu hodh qenve në rrugë. Liria e mundshme, aq e afërt, u shkërmoq prej dhambësh të qenve bashkë me trupin e këtij pishtari të diturisë e të lirisë.
Për këtë arsye, 6 dhjetori shënon një ditë sa krenare, aq edhe të zymtë në kalendarin tonë kombëtar. Në jetën dhe vdekjen e Pjetër Bogdanit u ndërthur gjithë tragjedia shqiptare, tragjedia që kishte nisë që me epokën e Skënderbeut dhe do të vazhdonte deri në ditët e sotme: tragjedi e një populli që e pëson për shkak të rrymimeve të interesave të ndryshme të fuqive të mëdha, që vijnë e lidhen nyjë në mënyrë të kobshme mbi fatet e një populli që ka qëllu me qenë në këtë pikë gjeografike. Kështu, një klerik, që kishte ëndrru me qenë mjek, kthehet e bëhet prijës i lirisë. Dhe në këtë përpjekje flijohet. Ashtu si shumë heronj të tjerë kombëtarë që u flijuan duke pa edhe shfaqjen, edhe shuarjen e rrezeve të lirisë, në çastet e fundit kur po shuhej edhe jeta e tyre.