Romani i Remarkut “Tre shokë” u botua për herë të parë në Shqipëri në vjeshtë të vitit 1961. Asokohe, në të vetmen shtëpi botuese shtetërore të letërsisë artistike që ekzistonte në këtë vend, frynte ende një fllad pak a shumë i butë: nuk botoheshin vetëm autorë sovjetikë dhe të vendeve të tjera të Lindjes, por edhe vepra të letërsisë perëndimore. Mirëpo kjo ëndërr e bukur nuk zgjati shumë. Mjaft shpejt diktatori Hoxha u grind jo vetëm me Bashkimin e atëhershëm Sovjetik, por edhe me të gjithë botën kapitaliste dhe revizioniste, me përjashtim të Kinës. Pas 1963-shit, për shumë e shumë vite me radhë, autorë të Evropës Perëndimore dhe të SHBA s kishin për ta parë më dritën e botimit në Shqipëri; veprat e tyre do të zëvendësoheshin thjesht me libra të shpëlarë shkrimtarësh revolucionarë kinezë, afrikanë apo latino-amerikanë. Kur çuditërisht më trokiti fati në derë dhe m’u dha porosia të përktheja romanin “Tre shokë” isha vetëm 27 vjeç dhe nga ky autor kisha lexuar vetëm librin e tij•të parë “Asgjë e re nga fronti i Perëndimit”, me të cilin u bë aq i famshëm në të gjithë botën; ai libër më pat lënë një përshtypje të thellë (flas si lexues, jo si përkthyes letrar, sepse asokohe shkruaja dhe botoja vetë poezi dhe prozë). Pra, nuk dija shumë gjëra, as për Remarkun dhe as për romanet e tij të tjerë. Kisha lexuar vetëm se nazistët ia patën hequr nënshtetësinë gjermane dhe, si shumë shkrimtarëve të tjerë humanistë dhe antinazistë, ia dogjën veprat publikisht më 1933… E kisha fjalën, pra, si e përktheva romanin e tij “Tre shokë”: E mora librin dhe lexova 2-3 faqet e para. Fillonte me një ditëlindje, me atë të heroit kryesor, që i rrëfente ngjarjet në vetën e parë. Edhe kësaj radhe më habiti stili tepër i ngjeshur dhe tejmase i kursyer që komunikonte aq bukur dhe aq natyrshëm me lexuesin. I përpiva ato 2-3 faqe dhe sakaq mora një vendim: nuk do ta lexoja librin fare deri në fund, por do t’i futesha punës menjëherë dhe do ta përjetoja gjithë romanin, rresht për rresht, ashtu si e kishte përjetuar autori në procesin e tij të krijimit.
Ishte një vendim paksa i çuditshëm, por mua më ndihmoi jashtëzakonisht shumë: pa e ditur as vetë, u futa në shpirtin e autorit, hyra, si të thuash, nën lëkurën e tij, i provova të gjitha ndjesitë, emocionet, problemet, gëzimet dhe tronditjet e tij dhe them se arrita t’ia përçoj besnikërisht lexuesve mesazhin e tij, sepse, as pas botimit të këtij romani dhe as pas katër të tjerëve të botuar më vonë në Shqipëri, nuk e dëgjova asnjëherë akuzën aq të njohur, që përkthyesi qenka tradhtar i autorit… Përkundrazi! Suksesi ishte i pabesueshëm: brenda ditës, Remarku u bë autori më i dashur në Shqipëri, para së gjithash te rinia. Libri i tij filloi të shitej vetëm nën banak. Për lexuesit të mësuar thuajse vetëm me letërsi të të ashtuquajturit realizëm socialist, botimi i një autori të shquar bashkëkohës nga Perëndimi shënonte gjithmonë një ngjarje të rëndësishme kulturore. Por, në rastin e Remarkut, ishte si një rreze drite: sepse, ndërsa në Bashkimin Sovjetik dhe në vendet e tjera të Lindjes ai ishte botuar me kohë, brezi i Pasluftës i Shqipërisë së izoluar krejtësisht nga Perëndimi, sidomos në lëmin kulturor, nuk e njihte fare. Nocioni brez i humbur erdhi në modë, dhe dukej sikur të rinjtë shqiptarë (tejet të etur për dije dhe për të mësuar se çfarë po ndodhte matanë perdes së hekurt në fushën e letërsisë, muzikës dhe pikturës), vetëm tani nisën ta kuptonin që, nën censurën arbitrare të një shteti komunist, edhe ata ishin një brez i humbur! Kështu “Tre shokë” u shndërrua në një lloj Bible, e cila u ruajt nën jastëk disa dhjetëvjeçarë radhazi. Kur, me gjithë gjendjen e vështirë të shtëpive botuese private, ia dola më së fundi në krye të siguroja në vitet 1995 dhe 1997 botimin e dytë dhe të tretë të “Tre shokë”, përsëri ky roman u zhduk nga libraritë brenda pak javësh, dhe kjo do të thotë që jehona e tij nuk ishte fashitur as pas 35 vjetësh. Qysh më 1962, pas suksesit të bujshëm të këtij libri, i propozova drejtorit të atëhershëm të shtëpisë botuese shtetërore (një nga të paktët intelektualë të guximshëm dhe aspak të bindur ndaj regjimit, kur vinte puna për të mbrojtur visaret kulturore të të gjithë Botës), të përktheja një libër tjetër të Remarkut: “Harkun e Triumfit”. Por fati nuk e desh qo kjo kryevepër e dytë të botohej në Shqipëri menjëherë pas “Tre shokë”. Asokohe ndodhi prishja e famshme me Hrushovin dhe, më pas, afrimi fatal me Kinën si edhe kopjimi prej majmuni, sa qesharak aq edhe me pasoja të rënda, i•të ashtuquajturit Revolucion Kulturor Kinez. Inkuizitorët, për të dëshmuar besnikërinë e•tyre të palëkundur ndaj Partisë, e kontrollonin me lente zmadhuese çdo autor perëndimor që nuk ishte revolucionar i thekur”, dhe kështu ndodhi qo botimi i “Harkut të Triumfit” nuk u miratua. Arsyet? Ato nuk ishin vetëm idiotësisht qesharake, por edhe poshtërsisht të liga: Heroi kryesor na qenka një pacifist i pandreqshëm; urrejtja e tij ndaj regjimit hitlerian u bazuaka mbi shkaqe personale dhe jo mbi interesat e proletariatit të skllavëruar gjerman; ai qenka një antikomunist i betuar, sepse miku i tij më i ngushtë në Parisin e emigrantëve dhe bordeleve ishte një rus i bardhë; pastaj edhe ajo dehja e vazhdueshme me kalvados e me konjak e zhytka lexuesin në një pesimizëm pa rrugëdalje – e të tjera këso broçkullash… Megjithatë, gjatë kohës sime të lirë, unë vazhdova ta përktheja “Harkun e Triumfit” me pasion të madh dhe e skalita rresht për rresht plot katër vjet (1962-1966), i bindur thellësisht që s’do të ishte e largët dita e botimit të tij. U gabova! Dita ishte shumë, shumë e largët: ajo erdhi pas 23 vjetësh, më 1989, kur Muri i Berlinit kish filluar•të lëkundej… Ndërkohë nuk ma bënte zemra që ta braktisja autorin tim të preferuar vetëm e vetëm për hatër të ideologjizimit të skajshëm nga ana e ca kokëbetonëve. Kështu kërkova dhe gjeta një rrugëzgjidhje, që – edhe në ato vitet e zymta të censurës dhe të izolimit të mëtejshëm të Shqipërisë nga pjesa tjetër e botës – të mund të përktheja një libër tjetër të Remarkut. Propozova “Shkëndinë e jetës”. Paraqita një recensë të romanit dhe redaktorëve (lexo: censorëve) u pëlqeu tema, sepse, fundja, trajtonte tmerret dhe mizoritë e nazistëve në një kamp përqendrimi. Mirëpo, një miku im, i cili punonte në shtëpinë botuese dhe e kish lexuar këtë roman në frëngjisht, më këshilloi që, për siguri, ta hiqja në përkthimin tim dialogun e rrezikshëm midis 509- ës dhe të burgosurve komunistë të kampit: konkretisht atë pasazh, ku atij i propozohej të bashkohej me rezistencën e tyre aq mirë të organizuar dhe ku ai u përgjigjej se nuk pranonte, mbasi komunistët do të vepronin nesër po ashtu siç po vepronin nazistët tani. Por, pikërisht ky pasazh ishte bërthama e të gjithë romanit, qëndrimi i paepur dhe asnjëherë i tradhtuar i Remarkut ndaj çdo lloj diktature, e cilitdo ngjyrim qoftë!… S’do mend që u binda se, vetëm nga ajo frazë, romani i tij s’do të mund të botohej kurrsesi në Shqipërinë e atëhershme. Pasazhin e hoqa – dhe ishte një haraç i dhimbshëm, që libri të mund të shpëtohej për lexuesit shqiptarë (natyrisht, më vonë, pas kthesës së viteve 90-të, e kam përmendur me shumë mllef këtë hollësi në intervistat televizive dhe në shkrimet e mia për Remarkun, siç nuk kam lenë pa përmendur edhe mjaft andralla me të cilat m’u desh të përballohesha si përkthyesi i tij në periudha të ndryshme të atyre viteve të errëta.) “Shkëndija e jetës” doli në qarkullim më 1978 dhe shënoi përsëri një sukses. Shtypi zyrtar nuk kurseu fjalë lavdërimi për këtë autor, i cili, ndonëse nuk kish qenë kurrë në një kamp përqendrimi, arriti të na japë një dëshmi të tillë ngjethëse dhe të një vërtetësie te mahnitshme historike, duke ua kaluar plot e plot shkrimtarëve të tjerë që e trajtuan këtë temë, Do të kalonin edhe 10 vite të tjera, derisa m’u lejua përkthimi i një vepre të tretë të Remarkut, dhe ishte fjala për më të famshmin roman të tij: “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit”. Në fillim, më 1988, e botova në tre numra radhazi të së vetmes revistë letrare të asaj kohe, “Nëntori”; dhe më vonë, më 1992, u ribotua edhe si libër më vete. Duke u nisur nga fakti që në vitin 1988 lufta e ftohtë ishte ende në modë dhe duke e njohur fort mirë qëndrimin e “Udhëheqjes” komuniste ndaj të ashtuquajturit pacifizëm borgjez, iu luta shkrimtarit tonë më në zë dhe disa herë të shpallur kandidat për Çmimin Nobel, Ismail Kadare, të më shkruante një parathënie për “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit”. Ai shkroi një parathënie shumë dinjitoze, ashtu siç shkroi edhe një parathënie tjetër shumë të ndierë për “Harkun e Triumfit”, të cilin, pas aq e aq peripecish, arrita ta botoj një vit më vonë, më 1989, mbasi dorëshkrimi kishte pritur plot 23 vjet në sirtarët e mi që të vinin kohëra më të mira. Është e tepërt të përmendet këtu suksesi i bujshëm i “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit” dhe i “Harkut të Triumfit”. Por, diçka duhet përmendur medoemos: Romani “Asgjë e re nga Fronti i Perëndimit” kishte parë në Shqipëri tre botime qysh në vitin 1936, dhe kjo sigurisht duhet lidhur me jehonën e atij libri dhe të filmit me të njëjtin titull, në të gjithë Botën; ky fakt nuk mund të bënte përjashtim edhe në Mbretërinë Shqiptare të atëhershme (me vetëm 1 milion banorë, me rreth 80 për qind analfabetë, por edhe me një numër ende të pakët intelektualësh të elitës që kishin studiuar nëpër universitetet e Austrisë, Francës dhe Italisë). Natyrisht, në vitet 30-të nuk ekzistonte ende një gjuhë letrare e njësuar në Shqipërinë e porsadalë nga një zgjedhë otomane pesëshekullore, kështu që autorët e huaj përktheheshin sipas dialektit të këtij apo atij intelektuali që njihte një gjuhë të huaj. Pikërisht nga radhët e intelektualëve të lartpërmendur ishin edhe tre përkthyesit e parë të Remarkut në vitin 1936: Qani Panariti, Dhimitër Falla dhe Shaban Balla. E ndjej për detyrë morale t’i rikujtoj me këtë rast në shenjë respekti, në mënyrë që kontributi i tyre të mos•lihet në harresë, për më tepër ngaqë dy të parët u pushkatuan nga regjimi komunist për pikëpamjet e tyre politike… Pra, pat qenë një ngjarje e shënuar, që asokohe, midis atyre pak autorëve të njohur në vendin tonë të vogël ballkanik, pikërisht Remarku të zinte vendin e vet të merituar – ai maturanti i dikurshëm 18-vjeçar, ai ushtari i dikurshëm i frontit të Luftës së Parë Botërore, ai shkrimtari i mëvonshëm aq human, i cili gjatë gjithë jetës i mbeti besnik kredos së vet: Gjithmonë besoja se çdo njeri ishte kundër luftës – derisa e kuptova përfundimisht se kishte edhe DISA që ishin në favor të saj: në radhë të parë ata që nuk kishin nevojë të shkonin në luftë. Këto vitet e fundit, pas kthesës te ne, u pata premtuar lexuesve•të apasionuar të Remarkut se do t’u jepja edhe një roman tjetër të tijin: “Obelisku i Zi”. Ai u botua nga mesi i vitit 1996 – një tjetër sukses në botën shqiptare të librave, i cili, falë penës së Remarkut, më dha edhe mua Çmimin e Parë në përkthimet nga letërsia e huaj. * * *
Por, përveç kënaqësisë së thellë që provoja, ngaqë bashkatdhetarët e mi dhe media më quanin gjithmonë Përkthyesi i Remarkut (megjithëse kam përkthyer në shqip edhe shumë poetë dhe shkrimtarë të tjerë gjermanë, duke filluar nga Gëteja, Hajneja, Shileri e deri te Brehti, Cvajgu, Fojhtvangeri, Falada e Bëli), më ishte dashur të përjetoja edhe periudha të vështira dhe çaste mjaft të dhimbshme: si, bie fjala, në kohët e ndikimit dhe diktatit të shkalluar kinez, kur shpërtheu një gjueti e vërtetë shtrigash kundër intelektualëve dhe kur edhe romani “Tre shokë” u vu në listën e zezë dhe për vite me radhë u hoq nga bibliotekat publike, …sepse ky libër e largon rininë nga idealet komuniste, e shtyn të jepet pas pijes dhe pas një jete boshe, aventureske dhe pa përmbajtje… Ose: kur dorëshkrimin e “Harkut të Triumfit” ua jepja për ta lexuar shokëve•dhe miqve (në mënyrë që ajo kryevepër ende e pabotuar mos të bënte gjumin e përjetshëm në sirtaret e mia), dhe kur vetëm për këtë krim m’u hap një dosje në Ministrinë e Brendshme me akuzën e përhapjes nën dorë të letërsisë dekadente perëndimore, duke pasur për qëllim të infektojë rininë e pastër shqiptare, megjithëse botimi i librit në fjalë ishte ndaluar zyrtarisht. Dhe ishte një kohë, kur thjesht për lexim autorësh të tillë, si Frojdi, Oruelli, Kamy, Arragoni, Sartri etj., apo për simpati ndaj pikturës moderne dhe muzikës perëndimore, mund të haje fara kollaj deri më 10 vjet burg, nën akuzën jashtëzakonisht banale të agjitacionit dhe propagandës !… Të gjitha këto një evropiani mund t’i duken krejtësisht të pabesueshme, punë përrallash – por, po të shtojmë se asokohe kritikoheshin dhe ndaloheshin madje edhe pjesë të Shekspirit, balete klasikë, muzikë e Betovenit, pa përmendur muzikën moderne, atëherë edhe tabloja e jetës kulturore në Shqipërinë e atëhershme bëhet krejt e plotë… Ato kohë tashmë kanë kaluar njëherë e përgjithmonë, por shija e hidhur që kanë lënë pas, ka mbetur ende – të paktën përsa i përket brezit tim, i cili pa dyshim ishte një brez i humbur… Dha kjo puna e brezit të humbur, sipas mendimit tim, do të zgjatet e do të stërzgjatet – dhe kjo do to jetë edhe arsyeja që librat e Remarkut do të kenë edhe për shumë dhjetëvjeçarë të tjerë lexuesit e tyre të apasionuar.
(Revista Përpjekja, nr. 13-14, 1998)