Rrjedhin lumenjtë

Nga Mitrush Kuteli

(Poemë ilire)

Rrjedhin lumenjtë e gjerë ujëshumë

Ndër caqet e botës së lashtë ilire –

Së epërmes, së Mesmes dhe së Poshtmes:

Stërmadhi Danouv valëvezullonjës,

Që mban mbi faqe flluga peshërënda

Dhe zbret mes tokës së sheshtë panone,

Përbrenda së Epërmes Iliri,

Tek enden grigjet ndër dete kullotash,

Të dlira si era që rreh mbi rrafshina,

Fushori Drav dhe begatori Sav,

Që fill merr nga visi i fisit japod

Dhe sulet drejt Sirmit, drejt Singidunit,

Pa udhës njom trojet e buta breuke

Dhe fushta myze, skordeste, triballe

Drithëbegata, dhe thith në shtrat Eneun,

Urpanin dhe Bosonian ditione,

Përpin më poshtë Drinën degëshumë,

Qe lind nga plëngu i fisit dardan –

Nga zemra e së Mesmes Iliri,

Bashkë me Pingan dhe ujra të tjera;

Rrjedh Tici buçitës ndër krepa të fortë

Ndërmjet Liburnisë dhe Dalmatisë

Dhe kredhet detit përafër Skardonës.

Rrjedh malori Nor me gurra krypore,

Ujë i çmuar si pika e gjakut

– Shkas ndeshjesh të shumta ndër fiset delmere –

Dhe ruset ndër shkrepa, pa hidhet hovshëm

Në gjiun kundruall Korkyrës së Zezë.

Rrjedh Atesi i kthjellët, pjellë liqeri

Malesh të lartë, ushqyer gjithmonë:

Dimrit me borë dhe verës me akull.

Rrjedh Angri vraponjës, Brongu vërshonjës

Përafër kufive të Thrakës motër,

Rrem i të njëjtit trung të stërmoçëm,

Që lindi dhe rriti gjith bijtë e Ilirit.

Rrjedh vrullmadhi Drillon, pjellë Lyhnidës

Së kaltër të Enkelisë së bujshme

Përçan lugjet bregthepisur penestë,

Çik rrafshat dardane, krepat pirustë

Dhe vrundull turret në brigjet rudine,

Rrëzë kështjellës së lartë të Lysit

Dhe Skodrës kreshnike: karpa mbi karpa,

Bregut t’liqerit të bukur Labiat.

Rrjedh Aks shkumëbardhi, rrjedh Erizoni –

Bij binjakë të Paionisë së madhe,

Dhe Strymoni, që lag të njejtin truall

Të fisit paion, të moçëm sa toka,

Që luftë kish bërë, krahas me thrakët,

Qikonët dhe pellazgët larisianë

Dhe shumë popuj të tjerë vëllezër,

Në mugëtirat e kohës prrallore,

Në Ilionin e shenjtë dardan,

Kundër filive makute akeje,

Gjithmonë tinzare dhe besëpakë,

Vërvitur kobshëm me flluga të shumta –

Shtyrë nga cmiri, tërhequr nga preja.

Rrjedh Ardaksani albanoi, Genusi

Shkumbonjës i Kandavisë pyjore,

Rrëmbyeshëm çajnë shtigje ndër gëmbra

Dhe dynden e shtrihen në lyma të buta,

Ndër ishuj të veshur me drurë të gjelbër:

Parajsa për shpesët dhe kafshët e egra.

Rrjedh Ausa gjëmonjëse, Akeronti

Thesprot dhe i vrullti Thyam mollos,

Arakthi kasop, lumë i pagjumë,

Cak dhe prag i stërlashtë historie,

Që ndan Ilirinë e Poshtme, Epirin

Bujëmadh, nga larushitë helene

Gjakpërzjera me pinjojtë e Ilirit,

Shtrirë gjer poshtë Larisës pellazge,

Në zemrën e Heladës së moçme.

Rrjedhin e rrjedhin lumenjte ujeshume

Brenda suazes se botes ilire:

Se Epermes, se Mesmes dhe se Poshtmes…

Pese dete perpijne lagen e tyre:

Ponti, Egjeu dhe Deti i Thrakes,

Joni shume i qete, vellaj i Adrias,

Ishujshkembore, dhe vete Adria,

Gji i stermadh ilir kllaposur suazes

Tribrigjeshe te Ilirise se madhe

Dhe hapur poshte, mes Kerauneve

E dheut te tejshem te Mesapise,

Moter te Japygise dhe Daunise –

Me dhjetra e dhjetra fise ilire

Shtrire ne gjithe Saturnian e lashte

Dhe tej e tutje ne viset latine.

Lartohen hovshem malet krenare

Drejt qiellit te larte shume te kalter:

Alpet e Karnit me guna te bardha,

Okra japode, limer guximtaresh,

Karpat e Istrit, qe zdrypin pingulthi

Ne detin e thelle, tallazemadhin,

Qe lag e perlag mbi njemje ishuj,

Shkemboret liburne, kreshtoret dalmate

Me Adrin e brinjte plot gjah te begate,

Varmalet autariate – cerdhe trimash

Te paperkulur, gjithmon luftetare,

Karpat ardiane, brinjat labiate

Njomur te gjitha me gjak ngritesish krye,

Skard kryebardhi, qe cjerr rete e qiejte

Me krepat e zgripet – strofulla bore,

Kerauni i rrepte, tmerr per detaret,

Baloshet albane, cerdhe shqiponjash,

Qe shqyen e thyen skota te shumta

Te dyndura nga sterfundet e botes;

Tomorri thinjak, thurrak i Dymalit,

Shkarrzimet kandave varur mbi quka

Lugajash, varr per dyndesit e huaj

Dhe dasharetet plot tufa pellejash,

Thatona e gunget perballe faltores

Se Thanes gjahtare, mbrojtese grigjesh,

Se ciles iliret i sillnin flira

Te majme, shuar me vere te forte.

Lartohet Barni i Liqerit te Bardhe,

Qe ruset tej, n’fushetiren lynkeste,

Te njomur me gjakun e mbret Bardhylit,

Qymyrtarit te urte, trualldashesit,

Ne lufte me Emanthine gjysmeilire.

Ngrihet Pangajoni, i pyllti Orbel

Paion, me vargje liqeresh te shumte,

Renditur bukur: rruaza te kaltra,

Tek kishin banesat paionet e lashte,

Tomari i shenjte, qe mban ne preher

Dodonen dimermadhe, ku kish stisur

Seline e tij te pare Zoti i Dushkut,

Zanafilltari i gjithe hyjnive,

Qe ngriten dhe rriten pellazget leshtore.

Edhe ne brigje lumenjsh dhe liqeresh

Ujekulluar si vesa e vjeshtes,

Bregdetesh te kalter, kullotebleret,

Tek cel bajamja dhe rritet druri

I ullirit shume paqedashes,

Ne fusha te shtrira : grunare buke,

Ne brinja diellore, qe mbushin qypat,

Caliket dhe bulirat e bungta

Me vere te embel, shume te forte,

Ne lugje qarkuar me gjerdhe malesh,

Ne kreshta krepash te hirte, ne pyje

Te dendur, te mocem sa moti vete,

Thelle blerishtash kullotemajme,

Ku rritet dhe shtohet gjeja e gjalle:

Delet leshbuta me shtat sa te vicit,

Qe pjellin permot binjake, trinjake,

Per gazin e hyjnive baritore!

Ne gjithe skajat e vendit te lumur,

Anembane kumbonte nje e folme

E veteme : ilirishtja e strallet –

Vigme barinjsh dhe kushtrim luftetaresh,

Farkuar ne kudhra mijevjecaresh,

Me zjarr shkrepetime dhe gjeme gjemimi,

Nder shkulme detesh, zhaurima pyjesh,

Ne luftra te rrepta shekullore

Dhe stina qetesie kalteroshe,

Ku bari lidh mugull dhe pema – gonxhe

Dhe ngjizen femijet: hoj dashurie…

Gjuhe e forte, vlugmadhe, e embel,

E mbrujtur para se te ishin mbrujtur

Tufet e hyjnive te lashtesive.

Pa burrat e dheut e donin mbi jeten

Lirine e shenjte, te trasheguar

Nga motet e muget dhe mbrojtur me koken,

Njerez te fisme: te drejte, mikprites,

Bujare ne shpirt, bestare ne fjale,

Qe buken e ndanin me lutesoret,

Kur vinin kerkonin strehe dhe ndihme

– Nga Kadmi i Tebes dhe Harmonia,

Debuar nga helenet gernjetare,

Dhe gjer te Themistokliu pendestari,

Gjumuar nga urrejtja athinjote,

Qe vajti u struk te vatra armike,

Te mbreti ilir, qe kish fyer perfyer,

Ku falje gjeti dhe krahe per mbroje. –

Burra te forte si qari i kulmit,

Gjithnje sypatrembur perballe valomash.

Rëmbyeshëm vërshonin enkelenjtë,

Shpatëtarë, fort të rregjur ndër luftra:

Përmes Heladës, gjer brenda në Delfi,

Matanë Kadmejës, mburojeartës,

Dhe hidhnin sheshit vrullshëm valle shpatash

Kundruall faltores të Zot Apollonit,

Hyut flokëartë dhe dritëpërndarës,

Në sytë e të mënçurve shortarë

Të shtangur vëndit, ndaj shihnin përpara

Kaq burrëri, bukuri, fismëri.

Pa detet përshkonin liburnët e shkathët

Të nisur nga vendlindja, nga Korkyra,

Ishull i blerët në Jonin e kaltër,

Ku ende s’kish shkelur këmbë heleni –

Dhe zbrisnin tej Moresë, tutje Kretës,

Me lundra të shpejta mbi dallgët thinjake.

Ardianët trima, krenarë, gjakndezur

S’i druheshin shkulmit, njeriut dhe Zotit,

Sepse dhe Zotit të qiellit i hidhnin,

Pa frikë, shigjetën e kuqe të mbathur

Me thumba kokalle largdepërtonjës.

Në male dhe pyje burrat gjahtarë

Gjahun gjumonin me heshta të gjata

Dhe zjarre ndiznin përafër burimesh,

Ku piqnin dhe hanin kaprojtë e shijshëm.

Qetas shtegtonin dalmatët, daorsët

Dhe fise të tjera trime delmere

Me mandrat, bregdeteve, në vërri.

Djathë të lyrshëm parthinët gatonin,

Që shumë e çmonte gjithë bota e lashtë;

Verë mjalti ndërtonin taulantët,

Që mikut ja shtronin kur vinte të bujtë,

Begatshëm rronin të bijtë e Dardanit,

Që dheun lëronin dhe gjedhët shumonin

Në plëngun e tyre të gjërë shumë.

Xehtarët pirustë farkonin shpata,

Drapinj për të korrat, kosa për barin.

Dhe gratë leshin e butë tirrnin,

Ndaj vinin në krua me shtamba mbi krye.

Pa anë e mbanë, në troj të bekuar,

Qeshte jeta, lulëzonin qytete:

Tergesta e bujëshme bregdetare,

Metuli japod, dhe Vendi, Blandona,

Salona e bukur, Sirmi murelarti,

Mbi Dravin e gjërë të fisit skordest,

Narona ardiane, Epidauri,

Demastioni dardan, Skodra labiate,

Stybera e gurtë kodrore paione,

Dyraki, Dymali, Billis, Buthroti,

Amanthia e madhë – vatrë drite,

Enkelana e bardhë – qendër trimash,

Lyhnida e kreptë, varur mbi valë

Dhe shumë qindra qytete me emër,

Që sot nuk janë, por ishin qëmoti…

Pa hanin të gjithë bukën e tyre

Dhe zbraznin gëzueshëm brirët e verës.

Pa këngën nga jeta kurrë s’e ndanin

Dhe hidhnin bashkë valle trimërie –

Me shpatë në dorë, gjithnjë të gatishëm.

Të hijëshme ishin vashat e reja

Dhe nuset – zana, bija bukurie:

Gjahtare mali, baresha, bujkesha,

Zejtare të zellshme, fëmijëshumë…

Dhe moti kur vrenjtej – rrëmbenin heshtat

Dhe hidheshin vrundull, krahas me burrat,

Në logun e luftës, kundër armikut:

Për mbrojtjen e vatrës dhe gjithë vëndit.

Dhe kur këtej u turr ulkonja e Romës,

E etur stëretur për gjak dhe për pre –

Shekuj dhe shekuj gjëmuan mallet,

Lugjet dhe brigjet nga rropama ndeshjesh

Te rrepta: për mbrojtje e jetë të lirë!

Pa bashkë me burrat, si zhgaba mali,

Luftuan nuset dhe vajzat e njoma,

Që fli burrnisht e bënë të ritë e tyre

Në lterin e lirisë së ëmbël shumë –

Nga Vendi i Epërmë, nga Panonia,

Te Vendi i Poshtëm, te Paionia,

Dhe brenda Epirit, djep burrash të ndjerë.

Pa malet dhe fushat ilire u lkuqën

Me çurkë gjaku të pastër, të dlirët

Trimash, që emrin dhe kockat bashkuan

Për jetë e mot me dheun bukëdhënës;

Gjak dalmat, dardan, ardian, breuk

Dhe gjak farkëtarësh pirustë, desidiatë,

Gjak dlmerësh parthinë dhe kandavë,

Gjak dokleat, autariat dhe alban

Dhe shumë gjak kaon, mollos, thesprot

Dhe fisesh të tjerë të dheut t’Ilirisë:

Një fare dhe gjuhe, por – vaj! – të ndarë,

Pa besëlidhje armësh…Pëllëmbë e hapur,

Që grusht nuk u bë për të goditur rëndë

Armikun që turrej të zgrapë plëngun…

Dhe gjakataret legjone romane

– Skota te larme te shkulura vatrash

Dhe shtyre nga kreret me shufren e dhunes –

Goditen veças njerin pas tjetrit

Shtetet e vegjel dhe fiset ilirie

Qe jete benin me vete, pavarur,

Vendin shkretuan me hekur dhe zjarr

Ne luftra t’ashpra, qe zgjaten shkuj,

Dhe s’lane gur mbi gur prapa tyre,

Por veç germadha dhe varre panumur –

Te vetat dhe te mbrojtesve te vendit.

Po rishtas dhe rishtas mbi grumbuj kokallash,

Mbi hi dhe germadha tek rritej shpendra,

Me kembe brofen breza e reja,

Qe zgjedhen s’e donin, por vetem lirine.

Pa mote rrebeshesh dhe ngritjesh krye

Shenuan parreshtur hapin e kohes –

Ne gjithe boten e gjere ilire,

Me krisma t’hoveshme shpate, sepate,

Ne drite dielli, ne terre netesh

Ne prita te forta ngrehur ne rruge,

Poshte – lugajash, dhe siper –qafmalesh,

Ne vahe lumenjsh, ne brigje liqerësh,

Qe tundën thelle themelet e dhunes,

Dhe gjakatareve daten u kallen,

Nder leme i ngjeshen – rrethuar me ledhe

Dhe nder fortesa me roje nen arme,

Pa lart, ne malet, vazhdoi te rrahe

Flladi i kuq i lirise se embel,

Qe dot nuk e ndalnin legjonet e Romes.

Me tej, kur pcofi ulkonja romane,

U derdhen shvalina bijsh shktretetirash,

Te dale nga fundra gufash dhe honesh,

Me ure ne dore, me thike nder dhembe…

Rrugaja heshtash muzgetuan qiejt,

Orteqe zjarri vrundull perflaken

Dheun e bukur te bijve t’Ilirit:

Rrenime, rrembime, varrime se gjalli

Femijesh te mitur…Suvala gjaku

Shenuan tragat e dyndjes barbare

Se pare, se dyte, se peste, se shtate.

Dhe prape e prape, ne luftra te reja

Brofen trimat dhe hodhen hordhite

-Njeren pas tjetres – tej Dravit, tej Savit

Dhe brenda ne amen e lumit te gjere,

Stermadhit Danouv valevezullonjes…

Por lukunite nuk kishin te sosur,

Se pas nje skote – nje tjeter vershonte

Nga fundra gufash dhe sterfundra honesh,

Me ure ne dore e thike nder dhembe,

Qe kishin banesa tenda lekuresh.

…Dhe shume, me shume u ndrydhen caqet

E zoterve te qemoçem te dheut –

Nga llavat e dyndura se jashtmi,

Por malet ilire shekuj qendruan

Te paster, pa gjurme kembe armiku,

Sepse atje me ngulm vazhdonte lufta.

Hej, histori! Ti, histori e lashte

E botes ilire se perenduar,

Perse me bren e bluan kaq dhimbshem –

Ne oret e vogla te nates se bardhe?

… … … … … … … … … …

Rrjedhin lumenjte e gjere ujeshume

Ne caqet e botes se moçme ilire,

Por s’jane me ilirë, ndonese mbajne

Emrat e moçme, perpara veshimesh.

Lartohen hovshem malet krenare,

Shtrihen rrafshinat dhe fushat e gjera –

Permbytur nga popuj te huaj, te dyndur

Nga skajat e dheut te larget shume,

Qe shkelin murranat tek zbardhin ende

Togje kokallash dhe eshtrash ilire,

Zoterve te pare te gjithe vendit.

Por, hej! Mes rrebeshesh dhe shembetyrash,

Qe fshin e zhdukën faqes se tokes

Shtete dhe fise te shumta ilire,

Qendroi i pamposhtur biri m’i vogel

I Ilirit te lashte, trimi Arbër

Qe mblodhi rreth tij dhe ngriti ne lufte

Thermia dhe grimca fisesh vellezer

Ne kendin malor t’ Iliris se Poshtme

Buze Jonit te kalter dhe te Adrias

Valedendur : malesore dardane,

Labeatë dhe pirustë vishkullare,

Bregdetas kaonë gunedhirte,

Atintanë, eordenj, dasharetë…-

Dhe bashke u bene nje grusht i shtrenguar

Balle u bene armiqve, stuhive,

Dyndesve varre u dhane, per shpagë,

Mbajten plengun, fisin, gjuhën e moçme –

Arbërishten – pinjolle t’ilirishtes,

Lart e lart ngriten trashegimin arber

N’Ilirinë e Vogël…

Mbani, burra,

Me dorë të fortë flamurin e Arbërit

Të skuqur me gjak ndër luftra të rrepta.