Nga Ernest Koliqi
Nji ndiesí e errët, si nji neverí e paspjegueshme mbante larg Hilush Vilzën nga dugâja e Gaspër Tragaçit. Kur i duhej domosdo me ra atypari, ecte rrâzë dugâjve kundruell, shpejt e shpejt, pa sjellun kryet, pèzull në frigë mos po del tregtari ke dera m’e thirrë. E nji ditë a nji tjetër ai e pritte kët punë, sepse i a kishte borxh nji vizitë mikut të vjetër të shtëpís. Edhe mbas dekës së t’et të Hilushit, Gaspri ruejti miqsín si përpara, vinte për festa e për emna edhe u kujdesue në rasa të ndryshme për shtëpí, ndërsa djali banonte jashta Shqipnije m’u shkollue. E Hilushit, tashti qi u këthye në Shkodër, i përkitte m’u pa me tê e me ndêjë. Gjallnisht e ndiente at detyrë. Vendonte përditë me shkue. Por diç e shtrëngonte me shty ditë në tjetër.
Nji ditë s’pat mâ kah me ikë.
Tue kalue ânës kundruell me Remzi Frashnjetin (kur ndodhte me ndonji shok i dukej veti mâ trim) ndëgjoi nji krizëm në xham t’asaj dugâje. I u desht me i sjellun syt e pau tregtarin, mbas xhamit të dritores së parë ku mbante tryezën, tue i bâ shêj me këthye. Me nji shqetësim në zêmër, qi ai vetë quejti vetimeveti qesharak, u da prej shokut edhe hyni aty mbrêndë.
Gaspri rrinte në kâmbë mbas tryezës në krye të dugâjës.
— Po ti hajde!bâni miqasisht tue i shtrî të dyja duert kah i riu. — Pse m’ikë? Ku jé qi s’vjen? S’më ké gjâ borxh…
Qeshte tue i thânë këto fjalë. Ai të qeshun nuk i a zbutonte aspak ngursín e ashkës së synit, e cila rrinte përherë ngulë në nji ftoftësí arenzi. Hollak, me flokë gati krejt të thîmun, ndonse jo fort i shtym në mot, flitte me shpirt e me energjí, por kumbimi i zânit ashtu si ashkja e synit qëndronte i ftoftë edhe ndër fjalët mâ miqsore.
Hilushi u ul në nji ndêjse para tryezës edhe nisi tue belbëtue të çfajesohet për vonesën e asaj vizite të detyrëshme. Tregtari, pa i a vû veshin çfajesimeve të tija, vazhdoi:
— A i mbarove krejt shkollët? Të lumtë! Sot po lypet, pra, dija. Jam gëzue shum qi ké gjetë nji nëpunsí të mirë e të rehatshme. A e pin duhanin?
Hilushi mbështolli nji cingare në kutí qi ai i paraqiti.
— Mue më fal se nuk ulem ndêjun; e kam adet e rrij në kâmbë.
Heshti sa grima, mbandej prap nisi:
— Ti jé djali i mikut mâ të ngushtë qi kam pasë…
Zâni këtu i mori nji tingull të çuditëshëm përmallimi, por vetëm për nji ças.
-Yt-át (dritë pastë!) kur diq t’i la shum ngatrrueshëm punët e shtëpís. Pat bâ disa gabime… Nejse! më fal qi po të flas kështu. Flas për të mirën t’ande. E kam nji farë të drejte; si thue? Do punë, sa kjé përjashta, t’i kam rregullue; tjerat ké me i ndreqë vetë tash qi këtheve. Dishroj qi të vêhesh për fije nji herë e mirë: a po kujtohe?
Djaloshi u falnderue pështjellueshëm. Ndiente vërevërtè mimjohje për kujdesin qi tregtari u kushtoi punve të tija kur ndodhej tepër i ri në moshë e larg shtëpís, por i lëvitte përmrênda edhe nji déll kundrështar për at mënyrë aspak të njomë me të cilën ai përmendte emnin e të t’et dhe ndemat e bâme. S’dij shka kishte dhânë n’at ças mos me i pasë për detyrë ato falnderime qi, pa ndonji arsye të caktueme, i u dukeshin shum të randa.
— Sa e ké rrogën?
Djaloshi çuditej vetimeveti për butësín me të cilën epte përgjigje ndërsa në shpirt ndiesija kundërshtare i shndohej n’urrejtje të hovshme.
Gaspër Tragaçi, me fjalína të shkurta e të préme, e këshilloi sa me shpenzue në muej për shtëpí, cilat nevojë me plotësue, cilat me i bâ të mângut, sa me ruejtë. Tue folë hove hove siellte, në kolet të fortë bardh si bora hekurosë mâ s’miri, qafën e thatë plot gjallní dejsh të ngrehun, tash kah rruga mbas xhamit tash gjatë dugâjës së gjânë e t’ultë deri në fund ku mbas nji banaku rrijshin në heshtje shegertat. Si i tërhjekun magnetikisht prej atij shikimi me feksime arenzi, edhe Hilushi lëshoi syt mbi rafta e mbi banakë mbushë me gjithnduer mallnash, nëpër të gjitha skâjet e dugâjës plot e përplot me dênga e me arkë, me sendet mâ të papajtueshme ndërmjet veti, ç’prej shollit për këpucë deri në parmêndë hekuri, grumbullue pa kurmji kriter estetik, gadi si me dhânë përshtypjen e nji pasunije të pa masë qi përbuzë nevojën e rendimit. Krejt jetën i a kish kushtue fitimit ai burrë i thát, tânë dej, qi flitte aty mbas asaj tryeze. Me mundime e me flîje e me qindresë të hekurt, tue nisë gadi prej asgjâjet, arrijti edhe kapërcei qellimin m’u pasunue si ç’mos kushi. Nga skâji ke dritorja e parë e asaj dugâje, gjithditën në kâmbë, mbarshtronte shtëpijat, tokët e veta, tregtín e madhe, paret vendue gjithkah me dever. Veç nuk gzonte sympathín e qytetit. I përmbledhun në punën e vet, i vrashëm në fjalë me ata qi bâheshin nevoja e tij, gjallonte i veçuem në mes gjâs së pamatun. Aspak koprrac për vete, pa fëmij, gruen e shtëpín i mbante mâ së miri. Por rrall fort ndihmonte tjetërkend. Pak mendime ushqente në trû, por të sigurta e të përpikëshme. Për tê jeta shembullente nji luftë, në të cilën mâ i squeti e mâ i zoti njehej ai qi fítonte mâ shum pare. Interesat shpirtnore aspak s’e trazojshin; i u dukshin punë për natyra të ligështa, për mende abnormale. Në fund të çdo veprimi i vizatohej vetëm pyetja: sa? Kjo mundesí, qi çfaqej nëpër fjalë të tija, e turbullonte Hilushin. Aty n’at dugâjë mbushë me mallna të kushtueshëm, para atij njeriu energjik me mendime e fjalë të préme, e ndiente veten si padeshtas të vogël, të pazotsí e të pafuqí.
Këshillet e gjata tregtari kështu i a përfundoi:
— Ruej sa mâ tepër qi të mundesh. Roja, më ndigjô mue, roja e bân nierin të pasun. Të pasun e prandej të lirë. Pse, vire në vesh kët fjalë qi po të tham, veç ai qi s’ka nevojë për të tjerë âsht i lir…
Ky aforizëm i papritun, shqyptue nga ai zâ me tinguj metalikë, i a shpartalloi djaloshit sigurín krenare të zakonshme. Ku e kish thimthin shpotar kundra mendeve të ngushta qi deshiret landore kryekëput robnojnë, ironín e mpreftë me të cilën në tryezë të kafes rrethue prej shokve përpiqej me dërmue prej s’largu trashamanín e përftimit të jetës së shumicës në qytet? Mënyra e tij me kuptue botën, qi i dukej mâ e naltë se ajo e asaj shumice, aty i u trand. E ndieu veten të thyem. E ndieu veten fajtuer para atij gjyqtari me kritere paramune, qi me sy depërtues e shikonte tue dashtë të hetoje ndoshta në fytyrë të tij mundësít e ardhëshme në jetë. Sa vlerë mund i epte, ai pushtues pasunije qi matej me kút e njehej me numra, pasunís shpirtnore mbledhë prej anderrtarit të ri mbi libra qi mësojnë me përbuzë paren? Bota e përmbrêndshme, krijue me mundime të gjata, ndërtue copë copë në heshtje e në vetmí, bota e bukur e veçantë e tija qi do të zbulohej copë copë ndër vepra fardhëshme, u terratis dalkadalë n’atë dugâjë, ku qarkullonte, tue depërtue për hundësh në shpirt era e posaçme e atyne mallnave të përziem. Nji deshir i stërfuqishëm m’u çue me dalë, me ikë andej, e dridhi fund e maje. Por s’mujt me luejtë, ngujue aty prej nji pyetjes së tregtarit.
— Më kanë thânë se din me qitë vjerrsha.
Hilushi çoi syt kah ai. Por n’at ças dikush hyni me blé dishka e mbet ajo fjalë ashtu e varun. Pat kohë në kët ndalim të shkurtë me i mbledhë të gjitha fuqít e veta e m’u pregatitë për nji qindresë të fundme. E kuptonte fare mirë taktikën e Gaspër Tragaçit.
“N’emën të nji urtije kallpe, tue kujtue se më mëson m’u vû për fije në jetë e me gjetë lumnín ashtu si e kupton ai, tash po më predikon e tash po më porositë mos m’u marrë me punë boshe qi s’qesin asnji dobí. Por kësaj here s’po e lâ pa përgjegje!”
Arsyetimi aty s’punonte. Si mund të arsyetohet me nji njerí qi prej nji shtatorje të hyjnueshme të Praksitelit orvatet të nxjerri nji kambë për shkallën e vet të mërmertë?
Në realitet s’e ndiente vetin të sigurtë. Ai dronte se njomsija e mendimeve të kullueta e të ndritëshme, ndry ziliqarisht në fund të vetes, themel i botës së msheftë vetjake në të cilën ai veçohej me jetue ndër çasa mâ muzikorë kur vokama e pështjellueshme e ndiesíve të dalldisuna harmonizohej papritmas mbarshtrue nga skeptri i hollë i Zânës qi u epte shfrim në kângë, ai dronte se njomsija e asaj bote shpirtnore nuk do të mujte të durojë sulmin fyes të fjalve të trasha të tregtarit. Si m’u mprojtë, shka me dhânë përgjegje? Shpëtimin e shifte ríikje. Vetëm tue u çue e tue dalë nga ajo dugâjë ku i merrej fryma e i turbullohej mendja mund e ruente të pacenueme shêjtnoren e ndritëshme të shpirtit, skâjin hyjnuer ku strukej arsyeja mâ e çëmueshme e krejt jetës së tij. Por do fjalë të paprituna të tregtarit s’e lanë prap me luejtë vendit. Ishte andërr a zhgjandërr?
— Po, m’i kanë levdue do shkrime të tua… A din sa m’âsht bâ qejfí! Ka nevojë shum vêndi për kso gjânash: a po kujtohe? Kena mbetë mbrapa…
Tallej a por flitte pëmjimend? Në zâ e në fytyrë Hilushi nuk hetoi asnji qellim talljeje. E u çudit sa s’ka.
— Pse, e shef ti? Të gjithë në botë e duen vendin e vet, veç nesh. S’ndiejnë këtu gjindja. Por duhet me i bâ me ndie me përdhuni. Dikur ndër né kishte njerëz ma të xét për kso punësh. Atëherë, pra, s’kishte Shqipní e sot ka. Tash qi ka, s’duem me ditë për tê. A po kujtohet? Un, për veti, nuk shof përparim në ket pikë…
Hilushit nisi me i bré zêmra. Pse m’e gjikue Gaspër Tragaçin, mikun e t’et, mbas fjalve të botës? S’duhet kurr m’u ngutë e me dënue nji njerí pa e njoftë mirë.
— Duhet qi ju të rijt të punoni. Me folë, me predikue pa u lodhë, a po kujtohe? e me shkrue, sidomos ti qi jé i zoti. S’ka, duhet m’e mbajtë kët Shqipní, me ia mbushë menden të madhit e të voglit qi me përparue…
Ndiente, ndiente edhe tregtari. Jo vetëm paren çëmonte, fitimin e pares, por edhe dishka tjetër të palandët si përparimin e vendit. Veçse tingulli përherë i ftohtë i zânit të tij s’e lênte djaloshin m’u lëshue krejt në besim e n’enthuzjazëm. Nji ndiesí e ndërlikueme e bânte me ndêjë në roje, me pritë fundin e bisedës.
— Si thue ti, ka m’u njallë ndoj mendim për kët Shqipní në masën e ré? Ti mëson aty në shkollë e mund i dijshë këto punë…
Nuk priti përgjegjen e Hilushit, por vazhdoi:
— Mbas luftet të madhe e kujtova mâ se Shqipnija do t’u mëkambte. Ti e din se mue më mbushet mendja me zor. Sidomos në këso punësh: a po kujtohe? Por m’u mbush mendja, po të tham. E drue fort se jam gabue.
— Jo — tha Hilushi — gabue s’je. Nji popull i ri vonon m’u vû n’udhë të qytetnís, pse fillesat janë gjithmonë të vishtira. Por ky i yni tash kapërcen pengimet e tash ecë me shpejtí kah përparimi.
— Ty të lumtë goja. Ishalla bâhet si thue ti. Por un drue se kam ra mbrêndë.
Hilushi çoi fytyrën kah ai në mënyrë pyetëse.
— Po, po; drue se kam rá mbrêndë. Hajde e shif.
Kaluen mbas banakve kah nji derë qi çelej midis murit të mbrêndshëm të dugâjës. Djaloshi e ndoqi, mbushë me kureshtë. U përshkuen nëpër një rruginë të terrshme, plot arkë gjithnduer mase e kashûj të stivuem njâni mbi tjetrin, e u ndalen ke nji derë ode. Gaspri nxori prej xhepit nji tubë çelsa, gjeti at të bravës s’atyshme edhe hapi. Hilushi rrotulloi syt i çmeritun. Ajo odë, mjaft e madhe, ishte plot me flàmuj kuq-e-zí. Vinte n’at odë nji erë e posaçme, erë topash pelhure të re grumbullue në nji anë të mbyllun qi s’merr ajr.
Në raftat deri në tavan qi rrethojshin katër zdatkat e odës, tue lânë lirshëm vetëm katrorin e dritores kah oborri mbas dugâjës, rrijshin pilue qinda paketash të trasha mbështjellë në letër zverdhuke. Letra e shkyeme vende vende lëshonte prej do paketash skjepin e ndonji kindi të kuq. Disa gypa të gjatë qepë në beze shifeshin të mbështetun pingul për rafta. Hjedhun në nji kand afër dritorje venitej të kuqt e nji flàmuri me shtîzë veshë në kadife. Përmbante mija flàmujsh ajo odë e errtë. Vjerrshatari i ri, mësue qyshë prej rinís mâ të parë me shndrrue ndiesít e pacaktueme në parafytyrime të gjalla, mendoi: “Mija agimesh epopeje të kuqe fjetë në burgun e nji kohe të mugët”.
Humbi në nji fluturim të vrikshëm mendimesh lyrike. I ndodhte shpesh me harrue shqimit vêndin ku gjindej e rrethin në të cilin rrinte, i joshun si nga nji muzikë e hollë zgjue vrik në fund të shpirtit kah do largësina ajrore ku rasa mâ parandsí, e përshkueme nëpër shëndrita të deshirit poetik, merrte fytyrën e nji arratije të mrekullueshme. I pau ata flàmuj të shtjelluem në nji dritë të gjallë fitoresh kumbore, në krye të nji kombi të lir mbi udha plot brohorína t’ardhëmenís kur era e larit tymonte e pastër drejt qiellit. I pau ato shqipe të zeza tue u lirue nga burgu i errët i nji kohe të zezueme e tue rrahë flatrat nëpër ajrí të kuqe si engjuj drejtësie kah skâjet mâ të mshefuna të maleve e të fushave t’atdheut.
— A shef si kam rá mbrêndë? Tue mbajtë uzdajë se nuk do të rrinte shtëpí pa e marrë ka nji, i porosita me turra. Por s’blén kurrkush. Më kanë mbetë pa u shitë. Mjaft, pra, i a kam ulë çmimet.
Zâni me tinguj metalikë theu shortín e vegimit të largët ajruer. Nji zêmrim i hovshëm i u gjinikue djaloshit përmbrênda. Donte të thonte dishka për me fye tregtarin; kërkoi me mend nji të sháme qi t’i përshtatej.
Gaspër Tragaçi, pa u kujtue për shikim plot neverí qi i flakuroi djaloshi, shkoi e mori nji prej gypave qepë në beze, nxori me kujdes nji flàmur të mbështjellun, këthei kah Hilushi qi qëndronte afër derës s’odës edhe nisi me shtjellue, cohen e mirë të tij me shqipe të zezë punue mjeshtrisht, tue rrotullue ndër duer shtîzën.
— Gjynah me mbetë pa u shitë ky farë malli!
Ndërsa me dorën e rrëmakët mbante shtîzën, rroku me atê të djathtën nji kind të pelhurës së kuqe e i u afrue djaloshit tue e ndukë.
— Shif sa cohë e mirë!
Po të vronte dy duer të ndyta tërbue n’epsh shtasarak tue u shtrî kah trupi i nji krijatyre të njomë e të dashun, përqethje mâ e rreptë s’ia kish tronditë mishin e shtatit. Befas e me rrëmbim vërviti duert përpara e i a hoq pëlhurën tregtarit. Ky zgerdhuci syt.
Hilush Vilza tha me zâ t’ultë, por të ndezun:
— Mos e prek me ato duer.
Tregtari, varë në çudí e në pezmatim, bâni:
— Ke dalë mêç-a? Shka të gjet?
Nji ironí e thellë i shpërthente të riut ke buza.
— Bukur, besa, e paske mendue… Hâni, ju mësuesa të rij, me folë, me shkrue për atdhé: ku jeni? s’po shiten aspak flàmujt.
Gaspër Tragaçin e kish ngrî çudija në vend. Djaloshi vazhdoi:
— Posi… U bâ Shqipnija. Dalin të marrët e vikasin: Rmoftë Shqipnija! Ti, i mêçëm, përgjegjë tue bërtitë në kupë të qiellës: Rmoftë, po! e shpejt me porositë flâmujt. Na shkyeju: rmoftë! e ti shit, bân pare tue tregue mbi ndiesít t’ona. Lojë e bukur, por s’të ka dalë…
Gaspër Tragaçi lëshoi shtîzën e u avit kërcnueshëm kah djali. Flàmuri ra për tokë. Hilushi s’luejti vendit. Shikonte syt e ftohtë qi lëshojshin shkëndija idhnimi. Tregtari u ndal para
tij-
— Mos me kênë hatri i miksís së moçme qi kam me shtëpín t’ante, dij un…
I riu i a priti:
— Për hatër t’asaj miksije tash qes bejta me t’u shitë flàmujt.
Me zâ qi dridhej prej pezmit, tjetri i a këthei:
— Po, zatí ti s’din veç me qitë bejta. Jetó me pralla, biem mbas andrrave. Më vjen keq për gjind të tuej se tash i qet në rmgë të madhe, më shka shof un. Hajt, hajt, qit bejta e dueje Shqipnín: bejtat e Shqipnija kanë me të qitë në dritë…
U afme edhe mâ tepër e pëshpëriti si në nji fishkullimë:
— U shitne a s’u shitne flàmujt, qëndroi a s’qëndroi Shqipnija, un kam mjaft, shyqyr, me jetue: a more vesht? e tash, jashtë…
— Kadalë… i a priti djaloshi me t’egër e syt i vetuen: — dal vetë, s’âsht nevoja me më qitë jashtë ti. Por edhe nji fjalë due me t’a thânë e të lutem vire në vesh si at këshíll qi më dhae pár në dugâjë. Ti thue se jeton, por rrêhesh. Ti je shlye prej numrit të të gjallve qyshse je ndry në kët dugâjë mbushë me mall. Ky âsht vorri i yt. E sa për Shqipní, po të siguroj un se ka me qindrue. Prandej mos bân marak se edhe flàmujt kanë me t’u shitë krejt. Por rueje shpirtin t’and mos t’ia shitish dreqit.
E Hilush Vilza doli, lehtësue në zêmër nga ai shfrim, me thithë ajr të kulluet n’udhë sepse era e asaj dugâje mirrte frymën.