Një raport voluminoz i hartuar nga Fondacioni për Shoqërinë e Hapur – Dega në Beograd (i njohur gjerësisht si Fondacioni Soros), zbulohet si dokumenti më i hershëm dhe më i detajuar mbi skenarin e këmbimit të territoreve mes Kosovës dhe Serbisë. Hashtag.al ka siguruar një kopje të plotë të këtij raporti në gjuhën serbe, që është finalizuar në prill të vitit 2018 – vetëm tre muaj pas takimit të parë mes kryeministrit Edi Rama dhe presidentit serb Aleksandar Vuçiç në Davos, ku besohet se u hodh për herë të parë në tavolinë ideja e këmbimit territorial si zgjidhje për konfliktin Kosovë-Serbi.
Raporti nuk është një përmbledhje neutrale e alternativave, por një dokument që, sipas mënyrës së artikulimit, i përmbahet qartazi interesave të palës serbe, ku autorët i referohen vetes me terma si “pala jonë” apo “interesi ynë”. Kjo flet për një pozicionim të njëanshëm të Fondacionit Soros, që në këtë rast nuk ka zhvilluar studime paralele as në Tiranë, as në Prishtinë, duke i lënë jashtë çdo analize serioze perspektivën shqiptare.
Tre skenarët e propozuar:
- Këmbimi i territoreve – Skenari më i detajuar dhe më i preferuar nga raporti. Parashikon një shkëmbim të Preshevës, Medvegjës dhe Bujanovcit me Mitrovicën e Veriut dhe zonat përreth, përfshirë komunat me shumicë serbe. Fokusi nuk është vetëm demografia apo gjeopolitika, por sidomos pasuritë nëntokësore, me theks të veçantë mbi minierat e Trepçës.
- Njohja reciproke me autonomi të kufizuar – Një marrëveshje sipas modelit të Brukselit (2013), që i njeh komunitetit serb në Kosovë disa të drejta autonome, por ruan integritetin territorial të Kosovës.
- Status quo-ja – Mbetja në situatën aktuale pa marrëveshje përfundimtare. Sipas raportit, ky është skenari më pak i favorshëm për Serbinë.
Trepça – thesari i fshehur që lëviz kufijtë
Qendra e gjithë logjikës së skenarit të parë është Trepça – kompleksi industrial i pasur me plumb, zink, argjend dhe burime të tjera me vlerë miliarda euro. Raporti argumenton që Serbia do të përfitonte nëse këto pasuri do kalonin nën kontrollin e saj përmes një marrëveshjeje shkëmbimi, madje duke parashikuar fitime në dekada të ardhshme që shkojnë deri në 13 miliardë euro. Trepça, sipas raportit, ka rezervat më të mëdha në “Stari Trg”, ndërsa një pjesë e konsiderueshme e minierave ndodhen në veri të Kosovës, aty ku banojnë kryesisht serbë.
Raporti përshkruan qartë se, edhe nëse pronësia formale nuk i takon Serbisë, shfrytëzimi praktik dhe kontrolli ekonomik mbi këtë pasuri mund të garantohet përmes “kontratave të reja” ose “procesit të kthimit të pronësisë”, të mbështetura nga investime të huaja.
Roli i Alex Soros dhe heshtja kolektive
Pas hartimit të këtij raporti, Alex Soros – djali i filantropit George Soros – nisi një fushatë vizitash intensive në Tiranë, Beograd dhe Prishtinë gjatë periudhës qershor 2018 – mars 2019, duke monitoruar nga afër klimën politike dhe gatishmërinë për zbatimin e skenarit të propozuar.
Megjithatë, asnjë nga tre qeveritë – në Shqipëri, Kosovë apo Serbi – nuk e ka përmendur ndonjëherë publikisht këtë studim. Edhe opozitat në këto vende, ndonëse kanë kundërshtuar idenë e këmbimit të territoreve, nuk kanë denoncuar kurrë rolin e Fondacionit Soros në këtë projekt. E njëjta heshtje ka mbizotëruar edhe në media, duke e trajtuar këtë çështje si një “temë të ndaluar”.
I vetmi politikan që ka folur me emër për këtë raport është Sali Berisha, i cili publikisht ka deklaruar se ideja e këmbimit të territoreve është një nismë e Fondacionit Soros. Por kjo deklaratë ka mbetur e izoluar, pa ndonjë jehonë nga faktorët e tjerë politikë dhe mediatikë.
Një plan privat për të ardhmen e Ballkanit?
Raporti i Soros-Beograd shfaqet si një ndërhyrje e drejtpërdrejtë e një fondacioni privat në një çështje strategjike të rajonit, me pasoja afatgjata për paqen, sovranitetin dhe balancën etnike në Ballkan. Ai mbështet interesat e Serbisë, veçanërisht përfitimet ekonomike, pa pasur në konsideratë interesat legjitime të palës shqiptare, qoftë në Kosovë apo në Luginën e Preshevës.
Ky dokument, i mbajtur jashtë vëmendjes publike për më shumë se gjashtë vite, ngre pyetje serioze mbi transparencën dhe ndikimin që organizatat ndërkombëtare – edhe kur paraqiten si joqeveritare – mund të kenë në çështjet më të ndjeshme të rajonit.
Në fund të fundit, një raport që niset nga një këndvështrim i njëanshëm dhe që mbështet një plan të fshehtë territorial, nuk mund të cilësohet si kontribut për paqen – por si një projekt që i fryn zjarrit të tensioneve historike.